ROSPRAWA O Ż Y D A C H. Znayduie sie ( u Józefa Zawadzkiego. W Wilnie. ) u Józefa Kożuchowskiego. ) u J. F. Bietscha i komp: w Witebsku u Xawerego Połońskiego. w Berdyczewie u Thoms i komp: w Kamieńcu Podolskim u Pfaffa. w Lwowie u Wildta. w Krakowie u Maia. u Groeblowey wdowy. ROSPRAWA O ŻYDACH przez Tadeusza Czackiego reiestr materyy Zawartych w tey Rosprawie Karta, Wstęp § I. Krótki rzut oka na żydów, póki zupełna zagłada Jerozolimy, i zniszczone nadzieie podniesienia, nie uczyniły ich własney ziemi obcymi 2 Pierwsza epoka - - - 5 Druga epoka - - - 6 Trzecia epoka - - -15 Czwarta epoka - - - 18 Sekty Pharizeusze 25 Saduceyczykowie - 24 Esseyczykowie - 25 O rządzie ludu żydowskiego - 28 Los żydów do Zgonu Juliana Cesarza - - - 51 § II. Jaki był los żydów w wielu państwach od śmierci Juliana Cesarza? 57 § III. Z kąd żydzi do nas weszli i iakiego doświadczali losu? - 66 § IV, Krótki rozbiór przywileiu Bolesława Xiążęcia, potwierdzonego przez Kazimierza Wielkiego iWitolda - - - _ § V. Jakie są zrzódła praw którómi żydóm rządzić się pozwolono? § VI. Jakie są tedy prawa cywilne żydowskie? Rozdział I. O dziedzictwie i spadkach, prawie córek, prawie pierworodztwa - - Rozdział II. O opiekunach Rozdział III. O darowiznach i testamenlach - - _ Rozdział IV. O małżeństwach, posagach, rozwodach i wdowach Bozdział V. O władzy sądowey - Rozdział VI. O przysięgach Rozdział VII. O świadkach i świadectwach - Rozdział Vlil. O exkommunikach czyli wyklęciach - - - § VII. O prawie krymiilalnem § VIII. O stanie oświecenia u żydów O Teologii Prawo - - - Rabbini i Synody - 172 Nauka ięzyka hebrayskiego - 15 ך Kiedy i iak żydom pozwolono uczyć się innych nauk - -176 O Filozofii - - - 180 Prawo natury. - -192 Nauka lekarska - - - 1g3 Matematyka - - 204 Chronologiia i sposób czasu rachowania - 208 Historya i Jeografiia - - 210 Akademiie i szkoły - - - 213 . § IX. 0 planie reformy żydów - - 215 Rozdział I. O ogólnych prawach dla ży dów - - - 222 Rozdział II. O aktach urodzin i śmierci, Hubach małżeńskich i rozwodach » - _ 225 Rozdział III. O klassyfikacyi żydów i o swobodach przyłączonych do tych, którzy rolnictwem się trudnią - 227 Rozdział IV. O oświeceniu - a2g Rozdział V. O zwierzchności żydowskiey i ich władzy - - - 244 Rozdział VI. O sądach familiynych i polubownych - - Rozdział VII. O odmianie odzieży, używaniu ięzyka narodowego w sprawach publicznych i prywatnych, uważaniu odmiany postępowań, żydów - - - _ 243 Rozdział VIII. O długach od powszechności źydowskiey należących., i o Junduszu uspokoienia - - 244. W wielu względach, Naród Żydowski stawia ważne dla człowieka, Obywatela, urzędnika i mędrca, materyały do uwagi. Xięgi kanoniczne tego ludu, są starożytnemi świata dziełami ; są Xięgami, które Religiia Chrześcian między święte liczy wyrocznie. Jndyanin, Chińczyk, Arab, Pers, w swoiey Religii, w Prawach, w podaniach o tworze świata i pierwszych rodu ludzkiego wypadkach, znayduie z niemi powinowactwo lub wspólność. Mieszał ten lud, łzy z wodami Nilu i Eufratu, kiedy w Egipcie i wAssyryi opłakiwat winy, a cieszył się nadzieią powrótu do oyczystey ziemi: lecz pod różnym kształtem Rządu, przetrwał wzrost i upadek Monarchiy Ninusa, Cyrusa, i Alexandra. Pokonany, znieważony i zhańbiony od Rzymian, rozniósł po całym świecie prawa Religii, Filozofiią oryentalną, Grecką skażoną, i ciągle przez kilka wieków pomnażane przywidzenia nauczycielów. Obcy wszystkim narodom żydzi, składaią wśrzód nich iedną społeczność, którey równe prawa rozkazują i niemal równe ciążą, przesądy. s I. Krótki rzut oka na Żydów, póki zupełna zagłada Jerozolimy, i zniszczone nadzieie podniesienia, nie uczyniły ich, właśney ziemi obcymi. Lud, który siebie naycenieyszym i naypierwszym tworem Boga nazywał, lud w xięgach świętych uczczony Syna pierworodnego imieniem, [a] lud święty, lud szczególny, (b). Przemieszkiwanie Boga, [c] Oblubienica Naywyższego, [d]. Jego dziedzictwo [e]. Lud który z Panem zastępów zawiera przymierze, Jego ma za swego wodza, króla, i Prawodawcę, (f) od niego bierze rady, roskazy, dla Exod: c. 4. V. 22. Deut. c. 7. V. 6. (c) Ps. 76. V. 3. Oseae c. 2. V. 19. Jer. 12. V. 7. Theokracia ludu żydowskiego, opisana iest w samem piśmie. Mawiał Bóg do Moyżesza, okazywał się w krzaku goreiącym, mówił którego zachowania, morze ustępowało z granic, skały wydawały wodę, z obłoków spadała żywność, Anioł liczne wypleniał nieprzyiaciół hufce, którego zwycięstwa często były cudem, a natura cała zdawała się bydź na iego usługę ; niemógł tylko bydź przywiązanym do swoich praw, nie mógł tylko rozumieć, że iest celnieyszą częścią ludzi czyli bardziey tylko ludźmi (g). Historya przez Proroków. Nadto Żydzi uważali ieszcze ieden sposób radzenia się Boga przez Urim i Thumim. Podług roskazu Exod: 28. v. 30. nosił W. Kapłan napierśniki, z dwóch tablic wvsadzonych kamieniami złożone; te, w pewnem poruszeniu rzucały na siebie nawzaiem iskry, czyli promienie, z których W. Kapłan poznawał, iaka iest wola Boga. Podług powszechnego zdania, iak okazuie Buxtorf, iuż używanie Urim i Thumim, nie było w drugim Kościele; nie wolno było się pytać, tylko w przygodach całego ludu, i to zapytanie czynił tyłko Król, lub zwierzchnik sądu. Nikt nieodpowiadał, tylko wielki Kapłan. Patrz Buxtorfa, de Urim et Thumim w T. XII. Thesaurus antiquitatum sacrarum: 375. Nicolai Polemanni Dissertatio de Urim et Thumim p: 439. Joh: Spenceri Dissertatio p: 439 i p: 451 pod tym samym tytułem, i odpowiedź Spencerowi Filippa Riboudealda tamże p. 692. Uczony Moyżesz Maimonides, którego często w tey rosprawie wzywamy powagi tego plemienia w Palestynie, i w jey okolicach , dzieli się na następuiące epoki; pierwsza aż do Moyżesza, druga do powrotu żydów z Babilońskiey niewoli, trzecia do Chrystusa, i zburzenia Jerozolimy za Tytusa , czwarta od tego zburzenia aż do czasu Juliiana Cesarza. Wątpię , aby który z Czytelników tego dzieła znalazł się , któremu dzieie tego ludu , w właściwey iego ziemi , będą mniey lub więcey obcemi. Historya iaką piszemy , nie iest historyą ludu , ale szczególnych iego ustanowień ; i to tylko krótko napiszę, co istotnie potrzebnym , do celu założonego znayduię. Badałem w przedmowie do iednego traktatu Mischnickiego Seder Tahorath, w dziele Porta Mosis sive dissertationes aliquot a R. Mose Maimonide, suis in varias mischnaioth sive textus Talmudici partes ; Commentariis praemissae Ed: Edvar: Pocockii 1655 , Oxonnii 4. p: 291 . mówi do Żydów. Vos vocamini homo, at gentes mundi non vocantur homo. Inne przytoczenia, które Eisenmenger w dziele der entdeckte Judenthum przywodzi, opuszczam , bo to dzieło iako skład jadowitych obelg Żydów , iuż dawno przez Michaelisa i Döhma osądzone, od uwagi moiey usunąłem , i idąc do zrzódeł, na zbiory cudzych opiniy , mało uważałem. Pisarzów Żydowskich (h) w przekładzie łacińskim znanych, korzystałem z szacownych zbiorów, które pracowity Bartolocci, (i) i troskliwy o zbiory uczonych rospraw w tym przedmiocie pisanych, Błażey Ugolin (k) wydali; rzecz obszerną, może mniey szczęśliwie skróciłem. Różnił się ten naród, wierzeniem w 1wsza Epoka jednego Boga od innych, które się skaziły nauką wielo-bóstwa; lubo w pierwszych początkach swego dzieciństwa, miał ieszcze Euseb: de Praep: Evang: Lib: VII. c. 8. przekładał, aby o Zydacb, z zrzódeł ich Pisarzów pisać. Nec enim aliunde opinor, quam ex propriis Hebraeorum fontibus, res Hebraeorum hauriendae sunt, cum res Aegyptiacae ab Aegyptiis, et a Phoenicibus Phoenicias petierimus; graecasque similiter ab iis, qui in Philosophia hospites ac peregrini essent, quae ad Philosophiae rationes ac decreta pertinebant. etc. Bartolocci de Celano congregat S. Bernardi Ref: ord: Cister:, Bibliotheca magna Rabbi: de scriptoribus et scriptis hebraicis, ordine alphabetico hebraice et latine digesti 4. Vol. Fol:, Uczeń jego Imbonaty przyłączył piąty Tom. (k) Błażey Ugolin, wydał zbiór ogromny Dyssertacyi w 54 Thomach in folio, iedynie do nauki o Teologii i o starożytnościach Żydów. Jest to tak pożyteczne w tym przedmiocie dzieło niedóyrzałe w wielu względach wyobrażenia. W drugiey epoce, nie wchodźmy czyli sami żydzi mieli te wiadomości, z których iak pierwsi Oycowie Chrześcianstwa twierdzili, Grecyi mędrcy czerpali naukę, (1) czyli iak Thesaurus Graeviusa lub Gronoviusa, clioć Ugolin w doborze Dyssertacyi, daleko iest niższym, od tych obudwóch uczonych mężów. Klemens Alexandryyski, Protreptricon et inpoedagogo libro 2. mówi o Platonie ex Hebraeis Philosophum. Strom: 5. i 6. a Mose et Prophetis praecipua dogmata, satis ingrati, beneficii immemores acceperant. Przywodzi on całą historyą postępu w sztukach i Filozofii, u Greków, i pokazuie że iest naydawnieysza Filozofiia u Żydów patrz Ed: Oxfortską 1715 r: p: 130,138,152,235. S. Justyn w apologii za Chrześcianami p. 92. toż samo twierdzi; ró wnie Origenes przeciwko Celsowi. Tertulian apolog: c. 47. wiele unosi się, mówiąc. Quis Poetarum, quis Sophistarum, qui non omnia do Prophetarum fonte, rigaverunt. Euseb: w dziele Praeparatio Evangelica 9 i 10. xięgę, na zbiór tych dowodów poświęcił. S. Ambroży na Psalm 118 wyraża: Platonem eruditionis causa, in Aegyptum esse profectum, ut Moysis gesta, leges, oracula, et Prophetarum dicta cognosceret. Józef Zydowin przeciwko Appionowi, Origenes przeciwko Celsowi, przywodzą pogańskiego Pisarza Hermippa, że Pitagoras wiele od Żydów, w swoią filozofiią przeniósł. Moyżesz wychowany w Egipcie, wiele ustaw od tego ludu, do swego przeniósł, (m) bo to obszernieyszego wymaga rozbioru, i czytelnika oderwalibyśmy od tego przedmiotu, którym go zatrudniamy, do obszerney o starożytnościach nauki: lecz możemy pewnie twierdzić, że są celnieysze podobieństwa, w różnych ustawach i obrządkach, obydwóch ludów, (n) nie zapędzaiąc się w dziwaczne uroienia Kirchera, (o) i innych. Przykazania które Moyżesz z góry Synai podług (m) Patrz oprócz wielu dzieł, Pantheon Aegyptiacum naszego rodaka Ernesta Jabłońskiego Francofurti ad Viadruro 1750. iego rozprawę de Deo Remphan: Gatterera Comroentatio de Theogonia Aegyptiorum, in Commintario Soc. Göttingensis vol VII. Ta wspólność do tego zdawała się przychodzić stopnia, że Strabo Zydów za lud pochodny z Egyptu podawał. (n) Hermanni Vitsii Aegyptiaca, sive de Aegyptiorum Sacrorum cum Hebraicis collatione lib: 3, w tem dziele, które w T. I. Ugolin wydrukował, iest zupełny wyciąg zgodności i różnic, między zwyczaiami i opiniiami Egypcyan z Żydami. (o) Atanazy Kircher, w dziele Oedipus Egyptiacus 1652 R: Romae: utrzymuie, że Egypcyanie Tróycę Świętą nawet znali, a utrzymuiąc prawdziwość przyswoionego dzieła słów Pisma przyniósł i ogłosił, są zbiorem prawideł moralnego postępowania człowieka. Egipt, Judya, Chiny, tak krótko i w takiey prostocie branych powinności, nie wydały, które od początku świata aż do iego końca, zawsze będą w uszanowaniu. Zapewnie liczne mieyscowe ustawy dla tego ludu, noszą cechę czasu, w którym ie wydano i ludu który ie przyymował. Dzieie panowania Dawida i Salomona, okazuią w sposobie opowiadania prawd, ostrzeżeń i przepowiadań Proroków i w Xiędze Psalmów, wyższy stan nauki narodu. Handel prowadzony, (p) budowa wspaniałego na ów czas Kościoła, (q) na który składać się miały liczne narody, Merkuryuszowi Trismegistowi, z którego wyymuie te twierdzenia, w drugiem dziele Obelicus Pamphilius ed: Rom; 1656 lib; I. c. III. wszystkich obwinia o zuchwałość, iż niechcą iego wierzyć twierdzeniom. (p) Patrz Danielis Huetii Commentarius de navigationibus Salomonis, Martini Lippenii Dissertatio de navigationibus Salomonis, tegoż Dissertatio de Ophif. Joannis Christophori Wielmanshausen de navigatione Ophiritica. Joachimi Christiani Jehringii Dissertatio de Regione Tharschach, Hadriani Relandi Dissertatio de Ophir Ugolin te wszystkie drukowane osobno rozprawy, W Tomie VII. swego zbioru umieścił. [q] Leonardi Christophori Sturmii Sciagraphia (r) okazuią, że przemysł nieoddzielny od oświecenia, był dosyć w znacznym stopniu. Rozrzucone są w Xięgach mądrości i przysłowiach, piękności, które mędrzec za prawidła, mówca za wzory ówczesne przyymuie. W tey to epoce przeniesiony Żydowski szczep, rodu Królów, do Abyssynii, ieszcze iest na Tronie, a lud trwa w mieszaninie prawideł Żydowskich i Chrześciańskich; szanuie plemie Judy na Tronie Cesarzów, i zgodnie oznacza datę nawrócenia do nowego graphia templi Hierosolymitani. Joannis Lightföetii descriptio templi i inne dzieła, dowodziły nam ogromność i ozdoby tey świątyni. Jan Villapande Jezuita 1608 r. zmarły, w ozdobnem dziele, które w 3 tomach wydał, wszystkie szczegóły tego kościoła, częścią z podań i dowodów, częścią z domysłu opisał i kosztownie wydrukował. Jan Dawid Michaelis w Dyssertacyi de Judaeis Salomonis tempore Salomonis Architectura parum peritis w T. I. novi Commentarii Soc. Göttingensis okazać chciał że ta budowa kościoła, nie dowiodła wielkości postępu w nauce budowniczey. (r) Kilku Żydowskich Pisarzów mniemało, że za Salomona w Europie mieszkający Żydzi, przynosili ofiary do Kościoła Salomona. Cel istotny tych fałszywych twierdzeń był ten, aby okazywali, iż oni nie pochodzą od zabóyców Chrystusa: a zatem niepodlegaią srogości, którą Zakonu z Zydowskiego wyznania (s). Kiedy w ten czas przez Królową Sabę i nieprawego syna Salomona Moniheleka, wprowadzona Religiia do Królestwa Abyssyńskiego, trwa do tych czas ze wszystkiemi obrządkami, które były za czasu nawrócenia, na nich, za ten grzech naddziadów wywierano. W 1480 r. w dawnem Saguntum w Hiszpanii, znaleziono grób Hebrayskiemi literami oznaczony. Zawołany uczony Stella, wydał iuż wyrok, że to był grób Adouirama poborcy króla Salomona w Hiszpami. Viliapandi w początku 17 wieku to świadectwo za nieodzowne przyiął: Żydzi ie powtórzyli. Gdy iednak ten kamień zaczęto odczytywać, pokazał się napis Nebala Żyda, poborcy tednego króla Maurów. Patrz Peti i de Marca Limes Hispanicus ed: Par: 1688. p. 124. uczeni Chrześcianie wyśmiali to twierdzenie: uczony ieden żyd, ieszcze utrzymywał przedemną pewność, że żydzi za Salomona w Hiszpanii byli. Podobne twierdzenia o żydach, w innych kraiach Europeyskicb, w tey epoce są fałszywe. (s) Jobi Ludolfi historia Aethiopica, sive brevis et succincta descriptio Habessinorum Francofurti ad Maenum 1681 r. 1: 2. c. 1. Tytuł króla Abyssyńskiego iest między innemi: ortus e tribu Juda, filius Davidis filius Salomonis, Columna Sionis. O przerwaniu familii Salomona na Tronie Abyssyńczyków, patrz c. 4. iey powrócie c. 5. Patrz tamże i w Bruce Voyage aux sources de Nil. Opisał tenże Bruce koronacyą do wyznania Abyssyńczyków, w Prowińcyi Falascha (t). Grób Salomona był grobem znaczenia Żydów. W jcb rozdzielonym Rządzie, w wadach panujących, wylągł się ten upadek, nad którym Jeremiiasz ubolewał. Zaprowadzeni do niewoli Babylońskiey, zapomnieli w wielkiey części, prawa swego Zakonu. W ten czas oryentalna Filozofiia,przeszła Cesarza, w którey Królem Sionu się nazywa. Wspomina o niey także Ludolf i o wspólności zwyczaiów z żydami, patrz x. 3 i 4. Voyage de Bruce T. p. (t) Ludolf lib: 1. c. 14. mówi: Judaei multas et amplas Regiones olim tenuere. Dombeam fere totam, nec non Wegaram, atque Samenam, cuius rupibus diu se defenderunt, donec a Susneo inde pellerentur. Olim suojure in illis Regionibus vivebant. Jedni zostali iak Rzemieślnicy, drudzy extra Regni fines, occidentem versus, inter ipsos Caffros, juxta Nilum, se receperunt, qui Aethiopibus, Falasiam dicitur. Bruce ten sławny wędrownik, który opisał nieznane dawniey źrzódła Nilu, który okazal prawdę swoich twierdzeń w tylu względach, mówi o królestwie Falaschy, czyli Prowincyi W którey żydzi zupełny rząd sprawuią. Wreszcie, kiedy Falascha iest koloniią założoną przez żydów, którzy inne Prowincye zupełnem prawem trzymali, nie można temu przeosadnionemu Rządowi dziwić się. szła nieco do celn iejszych Żydów ; choć cokolwiek z nią obznaiomić się mogli w przechodzie Kambizesa. Trudna iest rzecz jestestw u tey Filozofii zaprzeczyć , (u) trudniey ieszcze niedostrzedz iey wpływu , w podaniach które w Żydowskich znayduiemy Pisarzach (w). (u) Zaprzeczać chcieli niektórzy uczeni, jestestwu oryentalney Filozofii; lecz po dowodach które okazał Brucker Historia critica Philosophiae T. II. p. 639. po Walcha Commentatio de Philosophia orientali Göttingae 1767 . nakoniec po rosprawach uczonych Anquetilla de Perron zdami się że niemożna ponawiać powątpiwania czy była oryentalna Filozofiia? (w) Tychsen Commentarius de Religionum Zoroastricarum , apud exteras gentes vestigiis, w T . XI i XII. Commentarii Soc. Göttingensis , okazał mocno, ten w pływ oryentalney Filozofii do żydów. Buhle Lehrbuch der Geschichte der Philosophie Göttingen 1799. T . IV. p. 86. i na dalszych, okazuie, co iest wspólnego żydóm z Grecką, a co iest zgodne z Persyańską Filozofią. Wiadomo że dwa początki dobrego i złego , są szczególnieyszą cechą Religiyney Filozofii Persów. Naywiększa część żydów u nas utrzymuie , że każdy ma dwa duchy , ieden prowadzi do dobrego, drugi do złego. Patrz także uwieńczone przez Towarzystwo Starożytności w Kassel Klenkera dzieło; Ueber die Natur und den Ursprung der Emanations - Lehre, bey den Kabbalisten Riga 1786. W trzeciey epoce , wrócił się lud Żydowski, za przewodztwem Nehemiiasza, do własney ziemi. Gmin zaczął sobie przypominać , czytane od Ezdrasza , zachowane od dziadów prawa. Przechód Alexandra, związki Żydów z Egyptem za Ptolomeuszów , przyniosły Zydóm Filozofiią Grecką różnych szkół. (x) Wreszcie sama potrzeba, w ostatnim zakresie ich bytu , obcowania z Rzymianami, którzy Filozofów wypędzali; (y ) a potem ich nauki za pierwszą potrzebę w doskonałem wychowaniu mieli, (z) oswaiała ich z temi wiadomościami. Lecz ieśli Rzymianie brali Filozofiią za naukę pomocną do wymowy i udoskonalenia się w prostem wnioskowaniu , (a) Żydzi używali iey , godząc ią z prawidłami Religii , i okazuiąc iak ona nie iest przeciwna wierze mędrców , Religii [x] Patrz Buckera i Buhle. (y) Karneades Akademik , Diogenes Stoik, Krifolaus Perypatetyk, przybyli w poselstwie od Aten do Rzymu. Na wniosek Katona , ułatwiono prędko Poselstwo, i Filozofów nie dopuszczać kazano. Cicero de oratore 1. 2. c, 37. Quaestionum academicarum IV. c. 45. Plutarch in Catone maiori. (z) Patrz Cicerona w różnych mieyscach. (a) Patrz Cicerona de Oratore , de officiis , Plutarcha de Crasso. panuiącey. Ktokolwiek wziął w rękę Józefa przeciw Appionowi, (b) lub obroną Philona do Kaliguli, którą po iego zgonie czytał w Senacie, (c) albo Arystobula, (d) lub obrony Oyców Chrześciaństwa w pierwszych wiekach, (e) przekona się o tey prawdzie Wpolemiczne z jakiem kolwiek wyznaniem nie wdaiąc się spory, nie będziemy zagłębiać się w wątpliwość, kiedy zaczęło się mniemanie o podaniu ustnem Prawa Bożego. Appion Grammatyk, wielki gadacz, cimbalum mundi od Tibera Cesarza zwany, użyty był w poselstwie od Alexandryyskich Greków, przeciwko żydom do Kaliguli, i pisał dzieło pełne oskarżeń żydów. Józef Zydowin pisał przeciwko niemu dzieło. Philo inlegatione, które razem z jego pismami iest wydrukowane р. 1118. często o nim mówi. Philon z dowodów, które iego własne daie dzieło, urodził się na dwadzieścia lat, albo nieco pierwey przed Chrystusem. Między różnemi Philona dziełami, które są drukowane, iest iego poselstwo do Kaliguli zaczęte, a do Klaudiusza skończone. Euseb Cezaryenski Historiae lib. 2 c. 17. mówi, że Philon czytał w Senacie tę obronę, dodawszy urągania pamięci zabitego Kaliguli. O Aristobulu i iego pismach, patrz Euseba Cezaryenskiego Historiae Eccl: lib. VII. с. 32, tenże praepar. Evang: Lib: VIII. c. 9. Klemens Alexandryyski Stromatum lib: Żydzi bowiem twierdzą, że oprócz praw, które mamy wyrażone w Świętych Xięgach, Bóg dal słówne roskazy Moyżeszowi, ten Jozuemu, a tak, przechodziły z ust do ust podług ienealogii, którą Maimonides obszernie wypisuie, (f) spisane nakoniec zostały, przy ułożeniu Xięgi Mischna. O którey w § V. mówimy. W tey trzeciey epoce były te podania, były iuż rozdzielone wykłady. Hillel i Schamai nieco przed erą Chrześciańską, oddzielne iuż mieli w wykładzie prawa Szkoły. Pierwszy był rodem z Babilonii a podług twierdzeń Jego czcicielów, pochodził z pokolenia Dawida. Nauka iego zawierała znaiomość wszystkich ludzkich ięzyków, rozmawiać mógł z górami, drzewami ziołami i kamieniami. Zdania iego (g) są zachowane. I. Origenes przeciwko Celsowi. Tertulian w Apologii. (f) W przedmowie do Jad Chazakah i w przedmowie do Seder-zera m Ed. Pockocka p. 5. patrz uwagę Jakuba Voysin w T. I. Thesaurus Ugolina k. 10. 16. (g) W xiędze Juchozin. Wypis iest w Dyssertacyi Godofreda Engela, Geygera. Commentarius de Hillel et Schammai w Tomie XXI. Thesauri Ugolina. Zdania zaś Hillela są tamże na karcie 1195. Człowiek łagodny, zbyt może wyrozumiały na słabości ludzkie, przenosił ducha swego w naukę. Schamai (h)maiętny, dumny, surowy, oddzielał się w mniemaniu od Hillela. Smutny ten między takiemi Nauczycielami oddział, obchodzony iest postem przez świętobliwszych Żydów ; (i) lecz wśrzód licznych różnic w mniemaniu, które Talmud wystawia, iest iedna tylko ważna, większa lub mnieysza trudność w rozwodach, Hillel pozwalał porzucać żonę, gdy ią kto obcy z obnażonemi rękami widzidł, lub mężowi zle ieść dała. Schamaneanie ważne tylko policzyli powody, dla których wolno było porzucić żonę (k). Inne spory, kiedy prozelita, czyli nowo-nawrócony, miał ieść paschę ; o obrządek oleiu, o sposób mycia rąk, dowodzą w jakim sposobie, celnieyszą uważano naukę. Takie drobności ścieśniaią umysł człowieka, i kto ie umie, rozumie siebie bydź uczonym. Wszak w śrzednich wiekach, kiedy Logika była znieważoną do tego stopnia, iak w dzieiach (h) Patrz tęż rosprawę. p. 1199 (i) Dziewiątego dnia miesiąca Adar. (k) Selden Uxor Hebraea 1. 3. c. 20. Filozofii Bruchera, lub Historyi Akademii Paryskiey i Oxfordzkiey widzimy, ten był uczony, kto więcey zawiłości wymyślił i w większą ie przybrał niedociekłość. Nie dziwmy sie tedy, że Rabbi Johanan Siccai, uczeń Hillela mówi o sobie, że gdyby wszystkie drzewa były piórami, a całe morze kałamarzem, nie wystarczyłyby na opis iego mądrości, którey się nauczył od Hillela ; lecz iednak w proporcyi innych, iest iak mucha w wielkim oceanie ; (l) żyli iednak początkowo między sobą Schamaneanie i Hillelianie. Głos z Nieba batkol zwany (m) w mieście Jafne, we trzy lata po zaczęciu sporów usłyszany, ogłosił że nauka szkoły Hillela, iest nauką prawdziwą. Schamaneanie wypleniać późniey chcieli przeciwników, (n) Hillela zdania powszechne otrzymały posłuszeństwo. Patrz rosprawę Leonardi Heubneri De academiis Hebraeorum w Ugolinie T. XXI. p: 1075. (m) Patrz rosprawę Geigera p: 1204. (n) Patrz o to użalenia, w obudwóch Generrach,i w przywiedzioney wyżey rosprawie Geygera. W czwartey epoce, kiedy nieszczęścia których doświadczyli żydzi, po zburzeniu Jerozolimy niedały im zaraz światła i śrzodków poznania, iakie umieiętności w społeczności ludzkiey są potrzebnemi ; mądrość cała żydów szczególniey zasadzała się, na nauce Religiyney. W ten czas został zebrany zbiór po dań i iego wykładów, które czytelnikowi w § V, przedstawiemy. W takiey wyobrażeń mieszaninie, pomnażały się allegoryczne obiaśnienia świętych xiąg, wykłady mniemań, które czasem w zgodzie, częściey w sprzeczności oryentalna Filozofiia z Grecką w swoich Szkołach podała. Kto uważał wahanie się Philona (o) między temi wszystkiemi mniemaniami, ten się przekona, że ieśli ten celny pisarz, w wykładzie obrony wyznania całego ludu, iedney nie trzymał się szkoły, zapewnie mniey świetli tak różnie i tak sprzecznie organizowaną mięszaniną, zatrudniali, (o) Patrz Versuch eines Systematischen Entwurfs des Lehrbegriffs Philos von Alexandrien von Stahl. W Eichhorna allgemeine Bibliotek, der Biblischen Literatur, B. IV. Stück 5. Buhle. T. IV. p: 135. nie posuwali naukę dochodzenia prawd filozoficznych. Ci którzy późniey pisali, a mniey mieli talentu, poszli iż użyię wyrazu Buhle, (p) do transcendentnego obłąkania. Stała się ta nauka głosową razem i scholastyczną w drobnościach gadaniną. Kabbala w XV. wieku od Chrześcian dopiero badana (q) dawnieyszy daleko w tey czwartey epoce, ma iuż swóy wykład, a pochód w trzeciey. Znaczy ona taiemne podanie. Nigdy kabbalistyczna Filozofia, nie byla pewną systemą. Jest to zbiór i owoc sprzecznych mniemań Filozofów, magicznych przepisów, żydowskiey liturgii formularzów i t. d. Oznaczono liczbę Sephirotów, czyli własności Boga, policzono wiele razy i w jakim stosunku imie Boga w piśmie wspomniano. Kto iest bliższy Bóstwa, ten iest doskonalszy Człowiek mdłym światem (p) Buhle T. IV. w przedziale über die Philosophie der Juden. (q) Picus de Mirandola urodzony 1465 r., rozumieiąc że Kabbala iest nauką dawnego żydowskiego Kościoła, pracował nad iey rozbiorem ; patrz Meinersa Lebe sbeschreibungen berühmter Männer, aus den Zeiten der Wiederherstellung Mikrokosmos zwany, ieśt w obrazie Adama którego ogromna wysokość zniżoną po grzechu została. Z członków wielu Adama, wychodzą wypływy różnego rodzaiu mądrości. Człowiek iest mieszkańcem ziemi, lecz iest cztery światów, Aziluch, Briach, Jezirach, Aziah. Anioły i Diabły maią swoie światy, których są obywatelami. Dusze są pierwey stworzone nim iednoczą się z ciałem. Wędrowna Dusza z jnnego człowieka, może przechodzić do ciała w żywocie matki, i to się nazywa Gilgul, może wstąpić i w żyiącego człowieka, i w ten czas ta zjednoczona dusza tworzy drugą, i to się nazywa u kabbalistów Jbbur (r). Kabbala ta teologiczna der Wissenschaften, Zurich 1798. 2. T. Reuchlin w dziele de arte cabbalistica i de verbo mirifico posunął dalsze badania. Paweł Riccius Doktor Maxymiliiana I, przechrzsta, zaczął nowe na tę naukę rzucać światło; potem liczne wyszły pisma, które człowieka oddanego historyi postępu rozumu ludzkiego, mało z pożytkiem zatrudniają. Jak ta kabbala złączyła się z nauką lekarską, patrz Sprengla Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzeneykunde. Halle 1800, 2. Theile i § VIII. o oświeceniu Żydów, w tey rosprawie. (r) Cabbala denudata seu doctrina Hebraeorum, nauka, pożyczyła liczbowe systema od Pytagoresa, i nawet od Platona. Posunęli Kabbaliści krok ieden, stosowali liczby do słów, a potem i liter, ułożyli tę naukę, aby znakami, które tylko ma pytaiący się, ułożyć pytania i na nie w języku nieznaiomym daiącemu zagadnienie, dać odpowiedzi. Jnni ieszcze w jnne ciemności natury (iak mówią), z zuchwałą nadzieią, a mniey szczęśliwym transcendentalis et metaphisica, atque theologica, opus antiquissimae Philosophiae barbaricae, variis speciminibus refertissimum etc. T. I. Solisbaci 1677. 4. Liber Sohar, restitutus editore Christiano Knorr de Rosenroth Francofurti 1684 in 4. zawiera, może nayobszerniey całą Filozofiią kabbalistyczną względem wędrówki duszy, czyli metempsichosim, czy ią przyymowali Żydzi, i czyli tylko dusze dobrych, czyli i złe czynią te przenosiny, zachodziły spory iak Faryzeusze ten przedmiot uważali ; to należy do historyi Religii i Filozofii ; ale z Xięgi Sohar i z kabbalistycznych pisarzów, których Paweł Sleszvogt, w rozprawie de metempsichosi Judaeorum w T. XXII. Thesauri Ugolina wypisał i z rozumienia Żydów z któremi mówiłem, wierzy większa część: 1od. Po naznaczonym przez Boga czasie, dusza dobrego przeyść może w jnną duszę; 2re. Złego człowieka dusza po wytrzymaney karze w piekle wraca się w jnnego człowieka ciało ; a ieśli iest skutkiem, udali się (s). Im prostsza była w początku nauka, tem w większey prostocie uczono. Stała się nauka późniey zawiłą. Nauczyciel okrył się ciemnością. Uczeń nie śmiał odkryć zasłony, i wierzył wielkości którey nie poymował. Były Szkoły różne więcey grzeszną, w ciało zwierzęcia. Przeczyszczona umnieysza winy. 3cie, Po zmartwychwstaniu ciało skazane iest na nagrodę lub karę, wspólnie z duszą w niebie lub w piekle. Patrz Remarques sur l’antiquite, et l’origine de la cabale par M: de la Nauze memoires de 1’academie des Inscriptions, et de belles lettres T. 9, Wolfiusz T, 2: p. 118 mówi bez wyrażenia czasu że Aaron Selig z Zołkwi wydał komentarz na Sohar w Krakowie. (s) W Smyrnie przez cztery pokolenia, iak msc. Samuela ze Lwowa, który za paszportem Jana Kazimierza bawił się przez lat 12 w Syryi i Palestynie, zaświadcza ; pracowano nad utworzeniem człowieka z nasienia, robiąc piecyki, iak w Egipcie na kurczęta, o których Radziwiłł i Niebuhr w opisach wędrówek piszą, i że od czasu Antonina Cesarza, pracuią nad tym wielkim proiektem: pracowano w jnnych mieyscach cokolwiek w względzie Alchemii, lecz te przedmioty nie są do kabbali należne ; ale gdy w Xięgach Moyżesza, chcieli niektórzy rozumieć, że wszystkich nauk są prawidła, szanuiący kabhalę i te wiadomości w naszych czasach za śmieszne poczytane, znaydować chcieli. od Synagog (t). Były akademie, o których dla nierozrywania uwagi czytelnika, niżey w § VIII powiemy. Nie zmienili się żydzi w sposobie nauki, mówiąc o nich w ogólności, szczególniey o Polskich żydach. Ten więc pierwszy rzut pióra o nich, w czasie ich exystencyi, i nadziei powrotu do oyczystey ziemi, da obraz żydów, iakiemi byli, i są w wielkiey części, co do oświecenia. Trzy były Sekty u Żydów: Pharizeusze, Saduceyczykowie i Esseyczykowie. Pharizeusze, nazwani od oddziału (u) od Wreszcie iak w systemie liczbowey wylęgaią się dziwactwa, to każdy co o uczonych uroieniach czytał, widzieć może. O litterowey czyli znakowey kabbale, patrz Bartoloccego T. 1. p: 247 (t) Synagoga iest słowo greckie zbiór. Gdziekolwiek iest dziesięciu Żydów, może bydź Synagoga, Maimonides in Thephillach c. II. Sex. I. Szkoły zwykle biorą się u Żydów za Synagogi, lecz są różne, iak przynaynmiey dawnieysi Zydzi twierdzili. Patrz Thomae Godvini Moses et Aaron w T. III. Ugolina, i Sygoniusza de Republica Hebraeorum w T. IV. p: 291. Synagoga jest zbiorem ludzi do modlenia się, lub słuchania religiyney nauki. W jch szkole uczono więcey nauk. (u) Czworaką etymologiią przywodzi innych, wyznawali dwoiakie prawo Boga, iedno pisane, drugie ustne. Obudwóm ustawom, winne iest posłuszeństwo. Człowiek więcey dobrego czynie może, iak te prawa wymagaią, i w tem iest prawdziwa zasługa. Człowiek może siebie uwolnie od grzechu, przez modlitwę, posty, iałmużnę i umartwienia. Wola człowieka zależy od czyniącego. Zewnętrzna czynność powinna bydź uważana, nie wewnętrzne powody. Bóg iest stwórcą wszystkiego, i Jego opatrzność włada światem. Dobre czynności będą nagrodzone, złe w męczarni podziemney będą karane. Zmartwychwstanie ciał nastąpi. Przechodzenie duszy z jednego ciała w drugie, było także Pharizeyczyków wiary, częścią. (w) Saduceyczykowie, zaczęli oddzial pod Antigonem Socheem. Dwóch mieli przewodzców, ieden Sadok, drugi iego współuczeń Baythos około 300 r. przed Erą Chrześciańską. Nie przyymowali tylko xięgi pisma, zaprzeczali Godwin p. 109. Sigonius w rosprawie de Triheresio Judaeorum w T. IV. p. 609. Blasius Ugolinus de Triheresio Judaerum w T. XXII. (w) Patrz dopiero przywiedzione rosprawy, a nadewszystko dzieła Flaviusza Józefa. czali tradycyi, dusza umiera z człowiekiem, zmartwychwstania ciał niebędzie. Nagroda dobrych i złych czynów iest w tem życiu. Człowiek sam iest twórcą swey doli. Na występki byli surowszemi. Podług świadectwa Józefa (x) możnieysi żydzi, do tego należeli wyznania [y]. Esseyczykowie, których niektórzy pisarze nazywać chcieli Chrześcianami, choć istotnie byli żydami (z, początek swóy maią okryty ciemnością. Józef i Philo, dali nam ich obraz, część ich była nader mała. Wyznawali, że Boga w duchu i prawdzie tylko należy szanować. Cnota, iest czysta miłość Boga i bliźniego. Usuwali tylko obrządki zewnętrzne w siódmym dniu, zbierali się spiewaiąc pienia Bogu. Wstrzemięźliwość, L. XVIII. c. 2. Huius sectae pauci sunt, sed fere dignitatis praecipui, Jos. de bello Jud. li: II. c. 8. mówi o nich, Saducei feris moribus discrepantes, et conversatio eorum, circa exteros, inhumana. (y) Oprócz przywiedzionych rospraw, w nocie o Pharizeach, patrz rosprawę Samuela Barthel de Saduceis w T. XXII. Ugolina. (z) Liczne pisma, wychodziły o Esseyczykach. Lecz nad to co Philon wyraził, nic istotnego wydać nie można. Twierdzenie że Esseyczykowie wstrzymanie się od wszelkiey rozwiązłości, szczerość, cierpliwość w naywiększych mękach, wspólnictwo dóbr, były cechy ich mniemań i postępowań. Nie odrzucali małżeństwa, ale tylko dla przedłużenia rodu ludzkiego, i z ciężarnemi żonami nieobcowali. Logikę i Dialektykę uznawali za mniey potrzebne. Metafizykę oddawali tym, którzy szczególnieyszą mieli sposobność pracowania w przedmiocie Boga i twór ze świata. Część iedna Esseyczyków oddana spekulacyi, nazywała się Therapeutami. Zatrudniali się leczeniem chorych, czyli bardziey zbióranieni ziół. Mieszkali oni naywięcey w okolicy Alexandryi, oddali się zgłębieniu xięgi pisma; posty czynili. Niewola i podległość oprócz młódszych starszym, były uważane za przeciwne naturze. Chodzili w białych szatach, iak Pitagoresa uczniowie. Józef Zydowin twierdził, iż oni związek zwoleńników tego mędrca, odnowili. Liczył S. Epiphaniusz siedm herezyy żydów, a za nim byli Chrześcianami, niezgadza się z dziełem Philona, z tem pierwszem źrzódłem o nich wiadomości. uczony Sygoniusz (a), nasz Mardochey żyd (b) wymienia ich wiele ; lecz te które wyraziłem są prawdziwemi, inne maią różnice niewielkie. Jakoż Rhenferd (c) okazuie tę prąwdę, Hassidei czyli Tsaddikim (d) nie byli oddzielną Sektą, bo ieszcze uczeni spór wiodą, czy do Pharizeuszów, czy do Esseyczyków należeli (e). Szczególniey oddawali się nabożeństwu, więcey czynie dobrego chcieli,niż wymaga prawo. Od niedawnego czasu zaczęli się w Polszcze iawić tey ścisłości żydzi ; o których w swoiem mieyscu powiemy. Samarytanie na Górze Garyzim maiący Kościół, wspólne w wielu względach mieli prawidła z Saduceyczykami ; opuścili ie poźniey, iak W dziele de Republica Hebraeorum T. IV. Ugolina pag. 609. Patrz przywiedzenie tey rosprawy, czyli bardziey posłaney odpowiedzi Friglandowi, w rozdziele o karaitach. De fictis Judaeorum heresibus w T. XXII. Ugolina p. 667. Tsaddikim, iusti se meditationi scripturae dabant, Nazywano ich także, Chassidim benigni. Godwin Moses et Aaron p. 106, T. IV. Thesauri Ugolina. Patrz Joannis Drusii libellus de Chassidais, w T. XXII. p. 258 tegoż zbioru. z listu ich do Skaligera i obszernieyszych dzieł o Sektach żydów, widzieć można [f]. Rządzili ludem żydowskim, oycowie Familii, w patryarchalnym rządzie, potem Moyżesz i Jozue Sędziowie, przez 329 lat. Królowie do zaprowadzenia żydów do niewoli lat 520. Od wyprowadzenia z Babylonii do Ery Chrześcianskiey, lat 536, byli żydzi pod rządami Perskiemi i Greckiemi ; temi byli ich rodacy z pokolenia Dawida. Wszedł rząd do Makabeyczyków z rodu Levi, potem władza przeszła w plemię Askalonitów. Cokolwiek iest obcego naszemu celowi, co zawiera iednak ważne szczegóły o żydach, czy telnik w zbiorze Ugolina, Bartoloccego i w dziełach Seldena (g) znaydzie. My tylko wyrazimy: Sąd i część składu Rządu, były w Sanhedrinie (h). Władza tym imieniem Patrz także Godwina Moses et Aaron. De successione: wszystkie iego dzieła są razem drukowane, in folio w Londynie 1726.r. Ja z szczególnych iego rospraw, osobno drukowanych korzystałem, i tu przywodzenia czynię Synhedryn, Synedrium, iest od Greckiego słowa Synedrion które znaczyło to, co po łacinie nazywaią Consessus. Jan Vorstius Dissertatio de Sinedriis Hebraeorum w T. 26 nazwaną, była nayprzód w wielkim Sanhedrynie w kościele Jerozolimskim, i trwała podług Maimonidesa aż do roku 40 przed zburzeniem Jerozolimy (i). Przeniosła się potem w inne mieysca, 71 osób składało tę magistraturę. Prezes pod imieniem Nazi, i Vice Prezes Oycem Synedfynu nazwany, trzymali pierwszeństwo. Od niższych władz sądowych szła appellacya. Wszyscy podlegali iego rozkazóm, prócz Króla, który nie mógł bydź sądzonym (k). Oni stanowili o sprawach Ugolina p. 1105. Zachodzą spory kiedy się zaczął Synedrion ; niebył ón zaraz po powrocie zniewoli Babylonskiey. Wrócony za rodu Askalonitów, pod Rzymianami odięte miał sądownictwo win głównych, prócz religiynych. Przenosił się Synedrion dziewięć razy, nakoniec w Tyberyadzie osiadł, Selden 1. 1. p. 308. okazuie, że i u Chrześcian w pierwszych wiekach, Sobory nazywano Synedrin. Patrz oprócz Maimonidesa wypisy i wyiaśnienia z Babylonskiey i Jerozolimskiey Gemmary w T. XXV. Thesauri Ugolina. (k) Baroniusz. T. I. ad annum. 31. §. 20. an. 32. § II. ad an: 57. .§ .36. twierdził, że w Sanhedrynie sądzony był król, lecz w Mischnie w przedziale o Sanhedrynie c. 2. tit. Horauoth. wyraźne są słowa, Król nie sądzi, ani sądzonym bydź może. Patrz Seldena ważnych narodu, oni byli radą Króla i naywyższego kapłana. Mieli baczność nad wychowaniem. Oni sądzili winy całego pokolenia lub miasta i o fałszywych prorokach. Dwa były mnieysze Synedryny [l] z 23 osób złożone, które były niższą instancyą. W tych sądach trzeba było do wydania wyroku, dwóch przynaymniey więcey kresek (m) . Nakoniec, była nayniższa instancya, złożona z 3 osób. Często wybierały strony po iednym arbitrze, a ci między sobą iednego wybrali na Prezesa [n]. Takich kompromissów de Synedriis Ed. Amstelod 1679. r. 1. III.c. 9. P 69 Patrz Seldena, Hermanni Witsii de Synedriis Hebraeorum, Friderici Bucheri Synhedrium magnum Joannis Vorstii de Synhedriis Hebraeorum. Buxtorf in Lexicone p. 1513. Te dwa Synhedryny były w Jerozolimie. (m) Patrz przywiedzione dzieła. Wyrazy Mischny pod tytułem Sanhedryn c. 5. i Gemary, obydwie pod tym tytułem. (n) Gdziekolwiek nie było 120 familiy, nie mógł bydź Synedryn, a podług Rabbina Nechemiasza, w Gemarze Jerozolimskiey, gdzie niebyło 230 familiy. W sporach zatem, gdzie nie było Synedrynu obierali sobie arbitrów 5 ci abyrzecz skończyli, wybierali na Prezesa człowie ka, w którym pokładali ufność. iestestwo, zaświadcza Gemara [o] i zbiór Teodozego Cesarza (p). Oblężenie Jerozolimy i wzięcie tego miasta przez Tytusa, wystawia nam okropną wściekłość iednych mieszkańców przeciw dragim, zaciętość w obronie, przenoszenie zgonu i katowni, nad opuszczenie sprawy powszechney. Milion sto tysięcy Żydów zginęło. Część pozostalych oddano na pastwę zwierzętóm, na uczczenie urodzin Domicyana i wyniesienie Wespazyana na Cesarstwo. Część zdobiła tryumf, innych przedano (q). Zburzone zostało miasto. Sprawiedliwość Tyta, a może i wdzięki piękney Berenicy, Siostry Agryppy ostatniego Króla Żydów zjednały ; iż Antyocheńscy Żydzi ocalonemi zostali. (r) (o) Gemara Babylońska tit: Sanhedrin C. l. tit. 5. (p) Cod. Theod. Lib. 8. tit. de Judaeis. . (q] Przedano dziewięćdziesiąt sićdna tysięcy. Na uroczystość Domicyana urodzin dano drapieżnym zwierzętom dwa tysiące pięćset żydów. Większą liczbę oddano zwierzętom w Berycie w Phenicyi, na obchodzenie rocznicy wstąpienia na Tron Wespazyana. Do Rzymu zaprowadzono na tryumf siedmset. Patrz Flavinsza Józefa de bello Judaico. (r) Lucilius Baisus i Publius Sylva dokończyli Skazani Żydzi na opłatę tego podatku Rzymianom, który w sposobie trwałey ofiary, dla swego opłacali Kościoła, i na znoszenie ustawnych ucisków, podnieśli broń przeciwko Adryanowi. Nie mogąc znaleśdź wspólników w Chrześcianach, wysilali nad niemi o krucieństwo (s). Barcoqueba zbrodzień w rozbiorze swego nazwiska, które znaczy Syna gwiazdy, chciał okazywać sprawdzone proroctwa Balaama, iż uwolni żydów od ucisku, (t) Padło znowu ofiarą pięćkroć sto ośmdziesiąt tysięcy żydów, w samych bitwach. Zginął Barcoqueba i sławny nauczyciel żydowski Abikha, który Barcoquebę nakoniec Messyaszem uznawał (u). Odmieniła Jerozolima podbicie zupełne Judzkiey ziemi krainy 72 i 73 roku Ery Chrześciańskiey. Patrz Józefa xięgę VII. R. 25. 30. (s) S. Justyn apologia I. p. 70, (t) Proroctwo to iest num. XXIV. V. v. 17 Patrz Diona Cassiusa 1. 68. Basnage Histoire des Juifs li. 4. ch. 12. (u) Temu żydowi przypisuią, że napisał xięgę Jezirach przyswoioną Abrahamowi. Kto tę xięge przeczyta, przekona się, iak wschodnio-pytogoryczne systema, w mniemania różnych szkół przekształcane, w ubiorze prawdziwie iest żydowskim. nazwisko. Pod imieniem Ælia osadzono koloniią, świnię na iedney bramie z kamienia wykutą postawiono. Zydóm niewolno było chodzić do tego miasta i w podróżniku Antonina (w) i Teodozego czyli tablicach Peutingera (x) ieszcze Jerozolima to imie nosi. Pomału wróciło się to nazwisko miastu, ale nie panowanie żydów. Rządzili się iednak po zburzeniu Jerozolimy między sobą, nie wolno im było sądzić Kryminalnych spraw, choć i te sądzili ich zwierzchnicy i karę śmierci wskazywali, (y) (w) Vetera Romanorum itineraria, sive Antonini Augusti itinerarium cum notis variorum curante Petro Vesselingo ed. 1735. 4. Amstelodami. O tey tablicy którą wielu przyswaiało Teodozemu W: patrz Scheyba 1753 fo. Max. Vind. Histoire de l’academie des inscriptions T. 14. p: 174. 178. Memoires de l’academie des sciences de Paris 1758 et 1761. Commentarii academiae Theodoro Palatinae Vol: 5. historiae p. 105-126. Usunąwszy wszelkie spory mniey gruntowae przekonać się można, że w połowie pierwszey 5 wieku iuż ta tablica czyli karta była zrobioną. (y) Origenes L. 6 c. I in Epist ad Rom: Judaeus punire non potest, nec adulter am lapidare, haec enim sibi vindicat romanorum Konstantyn wielkim zwany, wśpierasł Chrześcian, potem ich wyznanie ubezpieczył, nakoniec wiarę Chrystusa uczynił swoją i celnieyszych wiarą. W 315 roku zagroził źydóm rzucającym kamienie na tych, co z jch grona do Chrześciań przechodzili karą spalenia (z). Zaczęto budować Kościoły w Tyberyadzie i w Diocezarei, gdzie tyłko sami mieszkali żydzi (a). Doświadczyli wprawdzie w 330 roku opieki od naywyższey władzy, kiedy rządzcy Szkół uwolnionemi zostali od wszystkich osobistych ciężarów i podatków, i równie to wyięcie rozciągniono do wszystkich którzy służyli potestas. Lecz in Epist; ad Africanum T. I. p. 28 ed. Par. 1733 mówi: Nunc cum Judaei Romano Jmperio subjecti sunt, atque didrachmum tributi loco pendant, quanta sit permittente Cesare Etnarche illorum potestas, ita ut a Rege parum differat, compertum habemus. Exercet enim clam judicia, secundum legem Mosaieam. Quibus rei ad mortem damnantur. Non quidem cum plena omni ex parte libertate, sed tamen non inscio Jmperatore, idque in Regione gentis longo tempore commorati, didicimus et pro certo accepimus. (z) Cod: Theod: de Judaeis. Epiphauius haeresi: 30. Synagogóm (b), lecz w 336 r. zakazano iuż obrzezywać niewolników kupionych i przez nich pomnażać liczbę żydów (c). Obwiniono żydów, iż oni Sapora króla Perskiego namówili, do prześladowania Chrześcian (d). Podnieśli żydzi ieszcze broń w 354 roku, w wschodnich kraiach pod przewództwem Patryka. Wycięcie wielu, spalenie Tyberyady, Diocezarei i Diospola były karą Słabego powstania (e). Julian Cesarz który Apostaty nosi imie, w listach swoich, (f) zostawił pamiątkę, iak chciał podnosić Jerozolimę. Szukał w tym czynie i wielkości sławy, (g) i chciał zniszczyć Lib: 2 Cod: Theod: L. XVI. Cod: Theod: de Judaeis 1. 5 i l. 1. Ne Christiana mancipia etc. Theophsanes Chronographia ed: Paris 1655 pag; 19. Ammian, Marcellin L. XIV. c. TI Socrates historia Ecc1: 1. 2 c. 33. Sozomen li: IV. c. 71. Theophanes Chronographia p: 33. Ep: 15. Ed. Wen: Alda 1499. r. Gibbon i le Beau zgodnie uznali, że ten list poczytany od niektórych za fałszywy iest prawdziwym. Imperii sui memoriam, magnitudinem operum gestiens propagare. Ammian Ed: Valesii 1. XXIII. c. I. przepowedzenia czynione przez Chrześcian, iż kamień na kamieniu wspaniałey niegdyś świątyni, nie zostanie. Tąż samą ręką którą pisał Julian przeciw Chrześcianóm, (h) pisał także rozkazy aby Kościół Salomona, odnowił się (i). Ognie podziemne podług świadectwa dzieiów. zniszczyły pracę. .Ammian Marcellin współczesny poganin, (k) Sokrates, Sozomen i pierwsi Oycowie Chrześciaństwa, (l) głoszą ten wypadek. Gibbon (m) iak Filozof, chce ten cud osłabiać. Le Beau (n) iak dzieiopis, naymnieyszey nieznayduie wątpliwości (o). Skończył ni bawnie (h) Fabricius Bibliotheca Greca 1. 5. c. 8. p: 88. zebrał to rozrzucone pismo. (1) Ej): Juliani 29. Ammian, Marcelin X. 23 (k) L. I. XXIII. c: I. (I) Socrates i Sozomen 5go wieku pisarze. S. Ambroży 388 r. Ep: IV. p: 966. Ed : Benedict: S. Cliryzontoma adversus Judaeos 383 r. T. 1. p: 580. Grzegorz Naziazeński tegoż samego roku 365 orat. IV. p: 110. (m) Histoire de la decadence de l’Empire Romain Paris 1789. T. 5 p: 351. (n) Histoire du Bas Empire Paris 1759. p: 265 . (o) Nasza relgiia iak sprawiedliwie Doktor Leardner uważa iest zbyt mocna, aby życie potem Julian (p). Jpgo zgon stał się zniszczeniem nadziei żydów. Odtąd, pod władzą naywiększey części rządów chrześciańskich, rzadko doświadczali wyrozumiałości, często ucisku, a prawie zawsze pogardy. §. II. Jaki był los żydów w wielu Państwach, od śmierci Juliana Cesarza. Kiedy Juliana zwłoki oddano ziemi, a Jo ian Tron Cesarzów na krótki czas osiadł, ważył się świat rządzony rzymską władzą między wiarą Chrześcian a Bogami, którycii Konstantyn opuścił, a Julian wracał. Jowian otoczony wyznawcami obudwóch wiar, ogłosił powszechną tolerancyą, w niey zatem i żydzi byli zawarci. Upadł Ołtarz zwycięstwa, w przedsionku Senatu w Rzymie (q) za Walentyniana, ale chlubił się potrzebowała pożyczać wsparcia od tego cudu. Wszystkie dowody z jedney i drugiey strony zebrał ten pisarz. Dla naszego dzieła iest to rzecz obca. (p) 26 Czerwca 363 r . (q) Patrz obronę Symmaka wysłanego od ieszcze ten Cesarz, iż wolność wyznania wszystkim ubezpieczył (r). Zostawali żydzi pod Rządzcami, których sami wybierali pod imieniem Arabarchów, Alabarchów i Etnarchów (s), Archontów (t), Harab Senatu w liście 54 X. 10. Jego listów Ed: Lugd: Batavorum 1653 r. 12.Prudencyuszarymy,wktórych upadek tego ołtarza i pogańskiey wiary wielbi. Ed: Paris: 1687. Libana pro Templis Ed: Genewensk: 1634 r. (r) Testes sunt Leges a me in exordio Imperii mei datae, quibus unicuique, quod animo inbibisset colendi, libera facultas tributa est. Cod: Theod: Lib: IX. tit: 16 le; 19. (s) Wspomnienie Arabarchy bez żadnego wykładu, co to imię znaczyło, widzimy w Cyceronie ad Atticum I. 2 Ep; 17 i w Juwenalisie. Józef w. X. 19 Roz: 4 przywodzi Edykt Klaudyusza, iż August Cesarz pozwolił aby Zydzi Etnarchę w Alexandryi obierali za zwierzchnika, li: XVIII, c. I. mówi o przyięciu Agryppy przez Urzędnika w Alexandryi zwanego Arabarcha. Toż w X. 20 c. 3 za Justyniiana Cesarza w Egipcie były w większey liczbie Arabarchiae, o których ten Cesarz w edykcie XI. R. 2. mówi: Ci byli zwierzchnicy i oddawali także od Żydów zebrane podatki skarbowi Państwa. Równie o Arabarchach Egipskich iest wzmianka. Cod: Justi: L. IV. titt. 61. (t) Patrz uczoną rosprawę Wesselinga de Archontibus Judaeorum, ad inscriptionem Berenicensem, w którey nadgrobne napisy tych Hamanhig (u), Xiążąt wygnańców (w) w różnych epokach w wschodnich kraiach (x) i w Carogrodzie. Valens Cesarz przesladował Katolików, wspierał żydów i różnie wierzących Chrześcian (y). Teodozy wielkim zwany zniszczył wiarę Bogów, gruntował wiarę Chrystusa (z). Możnym ieszcze poganom potężny iuż rząd się opierał, a ustawnie ich liczbę i znaczenie władzą, nagrodą, karą i przykładem nawracanych zmnieyszał. Żydzi nie byli w takim stanie silnego oporu. Gorliwość zatem rządu walkę z niemi trochę późniey, usunąwszy urzędników tłumaczą się. Jest ona na k. 1159. 24 Tomu, Thesauri Ugolini. (u) Patrz rosprawę Jakóba Rhenferda de Arabarchis sive Etnarchis. W tymże Tomie Ugolina p: 1133. Origines Ed: 1733 r. Paris: T. I. p: 28 mówi, że Etnarcha żydowski Królewską prawie miał władzę. (w) Ten urząd był w Babilonii, nazywano go Aichmolochtarch. Patrz Prideaux Histoire des Juifs T. IV. p: 72. Był także w Tyberyadzie oyciec ludu, tak nazywano zwierzchnika zamiast Nazi czyli prezesa Synedrynu. Ten urząd Teodozy młodszy zniszczył. (y) Valens praecipuo cultu Judaeos prosequebatur, Theophanes Chronograpliiae p: 50. (z) Patrz iego prawa i dzieie. pogan, zaczęła. Teodozy z Synami 598 ru. zakazał im wielożeństwa (a), i to iest prawo do którego Bazyliki (b) zdaią się odwoływać (c) Pierwszy Cyryll Alexandryyski Patryarcha 415 r. nie rumienił się bydź przywodzcą do gwałtów których Chrześcianie przeciwko żydóm dopuścili się (d). Zaświadcza Sokrates (e) że ten wypadek, równie w ten czas za przeciwny duchowi religii rozumiany, rzucił plamę na Biskupa i na Kościół Alexandryyski. Padła w ten czas ofiarą wściekłości ludu Hypatia córka Theona nauczycielka Filozofii, którą Suidas [f] a Ne quis Judaeorum morem suorum in conjunctionibus retineat, nec juxta suam legem nuptias sortiatur, nec in diversa sub uno tempore conjugia conveniat. Cod: de Judaeis. Co są Bazyliki, patrz rozdział o prawie rzymskiem. Juxta leges communes Judaei matrimonium contrahent. Prawo Kościoła wschodniego z tych ustaw ten sam przepis wyraźnie dla potrzebney wiadomości umieściło. Patrz Bibliotheca Iuris Canonici veteris. Ed: Voelii Parisiis 1661. p: 1294. (d) Wszystkie dzieie współczesne i późnieysze kompilacje. (e) Sokrates li: VII. c. 13. (f) Pod słowem Ipatia Ed: 1705 Cambridgae. pierwey Biskup Synesius iey uczeń (g) ze czcią wspomnieli. Okropny przykład srogości Biskupa i słabości rządu w 418 r. przez Sewera Biskupa na wyspie Minorce powtórzonym został. (h) Prawa zaś Arkada i Honoryusza w 418 roku postanowiły, aby żydzi w pałacu Cesarskim i w wóysku urzędów nie mieli. Urzędnikami mieyskiemi i rzecznikami tylko bydź mogli (i). Wpływ Chryzostoma którego mamy dochowane mowy przeciwko żydóm, wyiednał prawo oddaiące żydów w jch sprawach urzędnikom i prawóm państwa, (k) w 439 ru Teodozy młodszy zabronił im sprawowania urzędów, nowe Synagogi stawiać zakazał i karami zagroził tym, (a) Ep: 10. 15. 16. 33. 80.124. 153. Ed: 1633. ru. Fleury Histoire Ecclesiastique. Ed: Bruxelles 1725 8. T. V, p: 490. Cod: Theod: de Judaeis. (k) Cod; Theod: li: 10 de Jurisdicti: zachadzi różnica co do słów tey ustawy, w tym zbiorze umieszczoney, a przenieśioney w zbiór Justyniana. Wyłączono bowiem sprawy de superstitione Judaica, a w Kodexie Justyniana zapisano, tam ad superstitionem, quam ad forum et leges. którzyby Chrześcian do swoiey nawracali wiary (1). Justynian Cesarz chciał rozkazywać sumnienióm. Zawierają, iego prawa srogość przeciwko różno–wierzącym [m]. Samarytanie część żydów, doświadczali większego gwałtu (n . Żydzi Rabbanici łączyli się z niemi. W 529 roku w zmowie z Persami podnieśli rokosz. Otrzymali karę w zniszczeniu, mordach (o) i zburzeniu świątyni w Cyrenaiku, która starożytnością swoią podług podań, miała do Salomona dochodzić czasów, (p) w 556 roku zbuntowali się żydzi w Palestynie. Prędka i skuteczna surowość przeszkodziła dalszemu powstaniu. Pozwolił im Justynian czytać Bibliią w języku w jakim chcą w szkole: zakazał im Mischny, to iest drugiego prawa (q). Wyłączeni,zostali żydzi Cod: Theod: de Judaeis. (m) Patrz iego Kodex i novellae. (n) W Kodexie i Nowellach. (o) Theophanes p: 152. Cedren p: 369. należy także czytać R. 13 i 28 Historiae Areanae Prokopa. (p) Theophanes p: 194, 195. Cedren p: 385. (q) Nov: 146, Grecka Bibliia powinna była bydź czytaną, podług Aquili przekładu, czyli od wszystkich urzędów (r). Phocas w 610 roku, ten ukoronowany potwór, kazał ochrzcić wszystkich żydów. Powstanie powszechne przeciw temu gwałtowi nazwano buntem. Rospacz uzbraiała żydów, siła była w ręku Phokasa. Żydzi stali się ofiarą [s]. Za Herakliusza w 613 roku ogłoszone proroctwa iż lud nieobrzezany zniszczy wschodnie Państwo ; podniosły nadzieie żydów, rozsroźyły Herakliusza: kazał gwałtownie chrzcić żydów (t), a pełen boiaźni aby mu niewydarli korony, przez Posłów do Hiszpanii a potem do Francyi wysłanych żądał, aby żydzi albo przyięli chrzest, albo śmierć lub wygnanie odnieśli. Aimoin mnich opisuiąc to poselstwo, zdaie się urągać Herakliuszowi, iż nie zrozumiał gwiazdo-wieszczków, a w mieyscu żydów, powinien był znaydować 70 tłumaczów. Patrz także Voelu: Bibliothecam Juris veteris canonici. (r) Le: ult: Cod: Just: de Judaeis i w Noweili 45 honore vero fruantur nullo, sed sint in turpitudine fortunae, in qua et enimam volunt esse. (s) Cedrenus p: 506. Zonaras T. 2 p: 80. (t) Theophanes p: 251. Cedron p: 408. nieprzyiaciółmi Saracenów (u). Leon Jzauryeński 722 roku, ponowił rozkaz aby żydzi zostali Chrześcianami. Zagrożeni śmiercią przestali na krótki czas obrządków, przyięli wiarę z nienawiścią, a za pierwszą sposobnością porzucali ią z wzgardą (w). Sobor II. Niceński nie był przychylny żydom. (x) Bazyli Macedończyk w 874 roku podobnym chciał bydź apostołom. Po śmierci iego wrócili się przewróceni żydzi do swego wyznania. Pochwały które Konstantyn Porphyrogenit daie przedsięwzięciom tego Cesarza (y) nie zniszczą wstrętu, który czuiemy od zgwałcenia nayświętszego prawa w wolności wyznania wiary, podaney od tylu pokoleń. Mahomet, dwoiaką Wodza i Proroka sprawując władzę, chciał z początku żydów mieć wspólnikami wypraw i pomnożyć niemi (u) Ed: Par:1514 : p: 65. (w) Theophanes p: 336. (X) 787 rn. c. 8 zakazuie żydom kupo wanie niewolników, i staranie o ochrzczenie Żydów porucza. (y) Scriptures Byzantini Ed: Paris: 1685 p: 210. liczbę wyznawców nowey wiary. Ten co głosił, że wskrzesza wiarę Abrahama (z), co wierzącym w jednego Boga, a różniącym się w jnnych opiniiach, obiecywał Niebo (a). Koran dopełnieniem świętych xiąg nazywa (b) a nakoniec w Jerozolimie chciał mieć siedlisko swoiey Religii ; nie mógł bydź przeciwnym żydom. Lecz gdy Nadhireńscy żydzi zabić Mahometa chcieli, a Koraidcy opuscili go walcząc pod iego znakami c, porównał ich do osłów noszących xiążki, nieoszczędził przeciw nim obelg (d), orężem zaś to nienawistne lndzióm (iak twierdził) plemie niszczył, i osady żydów Nadhireńskich, Kainakaidzkich, Koraidzkich i Chaybareńskich ledwo niezupełnie zburzył (e . Wydał dopiero roskaz, wyplenienia inaczey wierzących ieśli haraczu niezapłacą (f). Przed zgonem swoim miał wydać wyrok, (z) Alkorani Sur II. 125, 135. Sur II, 61. Sur IIl. w pocz: VI 93. () Abulfeda vila Mahomedis ed. Gagucir p: 61, 76, 77. d) Sur, 11,78,89, 93. (ej Abulfeda p; 61, 71, 87. f) Sur IX. Sur XL, VIII. aby dwie Religiie w Arabii nie miały mieysca (g) Twierdzi wielu, że tenże sam Mahomet wydał przywileia wolnego wyznania różney religii ludzióm. Zatrudniono uczonych Europy kopiiami testamentu Mahometa (h). My tylko o losie żydów za iego życia z Alkoranu i dzieiów wyraziwszy, w obce naszemu przedmiotowi spory niewdaiemy się, i ciekawym czytelnikom rosprawę uczonego Tychsena, polecamy i). Omar pozostałych żydów w Arabii wypędził [k], późniey nieco wzgardzeni żydzi, opiekę prawa w mahometańskiem państwie zyskali. Na zachodzie z ułomków zwalisk rzymskiey monarchii podniosły się liczne królestwa, szanowano w jednych Prawa Teodozego, w których zapisane są srogości przeciwko żydom (l); w jnnych duch Elmacini Hist: Sarace: ad a. VIII. Patrz rosprawę Tychsena Commentatio qua disquiritur, quatenus Muhammedes, aliarum Religionum Sectatores toleraverat. Comm: Soc: Götting; T. XV. p; 152. (k) Tamże. Patrz obadwa Teodozego i Justyniana Kodexy. Wiedzieć potrzeba, że kodex Teodozego był zachowany w Hiszpanii i w niektórych nietolerancyi, widoki łakomstwa, stawiały Jzraelitów za przedmiot nienawiści, za zrzódło zysków. Odsunięty żyd od urzędów, od wóyska i wszelkich spraw publicznych, w południowey Europie zaczął bydź kupcem, handlował pioniędzmi, handlował towarami. Zołnierz wzdrygał się handlu. Chrześcianin danie pieniędzy na użytek poczytywał za grzech lichwą nazwany. Duch praw naiezdniczych narodów, przyniósł nam tylko co do zasad trwałe lenniczne systema ; inne przepisy niebyły tylko do czasu i do okoliczności. Prawodawca nayczęściey nie przebiegał myślą pożytków lub szkód pokoleń, ale patrzał tylko na ludzi, którzy mu byli współczesnemi. Ceniono więc wygodę z pracy żydów, zazdroszczono im zysków, które dzielić ieden nie śmiał, drugi niechciał. Pozwalano im zarabiać na potrzebnych. Ośmielono się Prowincyach Francyi, nim wróciła się powaga praw Justyniana. Conringius de origine Juris Germanici ed. Helmstad; 1665. p; 109 sprawiedliwie uważa, że w kapitularzach Karola W. i Jego Synów, są wyiątki z Kodexu Teodozego. zyski wydzierać. Nakoniec srogość lub oboiętność rządu, uniesienie się w gorliwości, sprawiedliwość nawet im wymierzona, stwarzała tego rozrzuconego ludu nieszczęścia. Za Teodoryka Króla Ostrogotów we Włoszech (m), zburzyli Katolicy w Rzymie i Rawennie Synagogi. Teodoryk wzruszycielów spokoyności ukarał. Ci, co widzieli, że bezkarnie upadały świątynie bogów pogańskich, poczytywali za winę, iż zniszczenie Synagog rozgniewało władzę. Teodoryk, który podług własnego wyznania, Reiigii nakazywać nikomu nie mógł (n), został ohydzonym, a każdy ocalony iyd zdawał się przypominać, iż dla iego sprawy krew wiernych przez kata była wylaną. Przeszedł ten wstręt ku żydóm, do drugiey części Gotów w Hiszpanii. Sobór Toletański 589 r. (o) ustanowiwszy te zakazy, które zbiór praw Cesarskich zawierał, do (m) Umarł 30 Sierpnia 526. r. (n) Religionem imperare non possumus, quia nemo cogitur ut credat invitus. Cassiodor: Var. 1. 2 ep. 2 ep. 26 ed. Rotomagensis 1679. T. 1. p. 33. (o) Concil: ed: L’abbei T. V. p. 1613. dał zlecenie chrzczenia dzieci żydowskich. Poselstwo Herakliusza Cesarza o pogorszenie losu Izraelitów (p), otrzymało skutek. Nawracano gwałtownie do wiary, a kiedy ięk tych ofiar obiiał się o dwoiaką religii i rządu władzę, Sobor Toletański 633 r. (q) zakazał gwałtownie nawracać ; lecz ci których przymus policzył między Chrześciany, zostać mieli w tey wierze. Dzieci zaś wszystkich żydów chrzczone bydź miały, i wiernego iuż spodziewano się pokolenia. Zbiór praw Wizygotów stanowi, aby żyd przechodzący z jedney Prowińcyi do drugiey stawał przed Biskupem (r) w dni uroczyste; od pasterzów katolickich powinni byli słuchać kazań (s). Święta nie dozwolono im zachować (t), obrzezywać dzieci poczytano za winę (u). W nierozumnem nadużyciu władzy powiedziano, że bronić swoiey wiary nie powińni (w). Niedozwolono czytać tych (p) Patrz Aimerna. (q) Concil: ed: L’abbei T. V. p. 1702. (r) Leges Visigoth: li 2. titt: 3. (s) Li: 20. Ib. li: 12. titt; 3. li: 22. (t) Ib: li: 2. titt. 3. li: 3. (u) Ib: li: 12. titt: 2. li: 7. [w] Ib: li: 12. titt; 3. li; 9. xiąg, które wiara Chrześcian potępia (x) Wymuszano aby potrawy zaprawione wieprzowiną iedli, mięsa świniego nieiedząc (y), Sprawiedliwie Montesquieu mówi, że dwoiakie w tey mierze wyrządzano okrucieństwo: że przymuszano gwałcić religiią, a zostawiono iey pozory. Przymuszano aby się różnili od opinii własney i oyców, a oznaczono ich oddziałem hańby Uciśnieni, porozumianemi byli o związki z Maurami. Sobor 694 roku ogłosił iż żydzi wyzutemi są z dóbr wszelkich. Rozdanemi bydź maią chrześcianóm iak niewolnicy, podług rozrządzenia króla; z tym warunkiem, aby obrządków swoich nie sprawowali, a ich dzieci w siódmym roku, zaczęli uczyć się wiary Chrystusa (z). W takim więc ucisku dawali żydzi ręce buntownikom ; a szpiegów nieprzyiaciołóm ; kaano prawdziwe i fałszywe zbrodnie, pieniądz gubił i odkupował podeyrzanych (a). Pod Maurami doświadczali żydzi opieki. [x] Ib. 12. titt: 3 li: 11.. [y] Esprit des Loix li; 9 ch: 16. [z] Conciliorum d: Labbei T. VI. p. 1363. [a] Histoire des hommes Espagne T. 1. p. 173. We Frańcyi Sobory ogłosiły, co prawa rzymskie ustanowiły o żydach, i ustawę świecką naznaczyły cechą duchowney władzy (b). Dzieie Grzegorza Turoneńskiego składaią świadectwo iak gwałtownie nawracano (c); iak Childeryk III sam nawracał (d). Aimoin mnich uwiadomia (e), że Dagobert na żądanie Herakliusza żydów wypędził. We Włoszech, Sycylii i Sardynii, podniósł się lud przeciwko żydóm. Grzegorz wielki bronił ich w imię religii, która żąda ofiary serca, nie gwałtu (f). Przypomniał cesarzów prawa, większey surowości nie żądał. Cząstkowe były w tey obszerney krainie powstania, ogólnych nie było prześladowań. W Niemczech do Karola W. mały handel był w ręku żydów, a urzędy nawet [b] Sobor w Auvergne kanon 9. Sobor maconski kanon 15. i Sobor piąty paryski [c] Lib: V. c. XI p. 36 ed: paryskiey 1522 roku [d] Lib: VI c. XVII p. 52 zaświadcza Grzegorz Turoneński Corpore tantum abluti non corde, ad ipsam quam prius perfidiam habuerunt, transierunt, Deo mentiti sunt. [e] Lib IV p: 64 ed.1514. [f] Epistolarum li; IV ep: 6. Lib: VII ep: 5. w niektórych miastach posiadali (g). Kapitularze Karola W. i iego synów (h), żakazały żydom iakąkolwiek władzę nad chrześcianami sprawować, i chrześciańską czeladź trzymać. Za Ludwika dobrowolnego Debonnaire, Agobard Arcy-Biskup Lugduński, którego historya z wielu względów zachowała imie ; uniósł się w gorliwości przeciwko żydom, zakazywał kupować nawet wina i żywności od żydów, a słabemu wyrzucał cesarzowi, iż w opiekę swoią ich przyiął (i). Słabła i podnosiła się nienawiść ku żydom do środka 11 wieku. Odmieniać lub wstrząsać wszystko się zdawało, kiedy Piotr Pustelnik równie uzbroił królów, iak motłoch ludu, dla odzyskania ziemi swiętey. Pierwsza krucyata w końcu XI wieku ogloszona (k), więcey dotknęła żydów bezbronnych w Europie uważanych iak potomków [g] Wiederburg Vermischte Nachrichten Halle 1751 p: 356. [h] Li: 6 c. 117 c. 120 w kodexie Legum antiquarum Friderici Lindenbrogii, ed: Francofurti 1693. [i] Ed: paryska Balura 1666 r. T. I p:98. [k] W 1098 roku. zabóyców Chrystusa, więcey ich wytępiła w oyczystych siedliskach, niż Saracenów w wschodnich kraiach. Za Fryderyka I w roku 1146, mnich Rodolf pobudzał lud w Niemczech aby żydów wycinano (1). Powolne były tłumy temu zachęceniu. Powaga S. Bernarda (m) umnieyszyła nieszczęścia Synów Abrahama i Jakóba. Ktokolwiek ważne liczy epoki , dostrzega w XII wieku zastanawiaiące odmiany. My w naszym tylko przedmiocie krótki stosunek przyczyn do zaświadczonych historyą skutków zrobimy. Krzyżowne wyprawy dały nowy popęd przemsysłow i, nowy ruch rządóm. Nowi zatem kupcy zazdrościli maiątku dawniey nabytego żydom , i uważali w nich wspólników zysku , który sobie z wyłączeniem innych upewniali. Uprzywilejowani lichwiarze pod imieniem Lombardów i Caursinów (n) znani , łączyli się z ich nieprzyjaciółmi. Nienawiść do obrzezanego ludu (l) Ottonis Frisingensis Chronicon p; 215. (m) Judaei non sunt trucidandi, non sunt persequendi, op; t; 3 p: 363. (n) Matheus Parisiensis ad: an: 1235 i 1255. Bodin de Republica L: VI c. 2 . Saracenów, stawiała nieco podobne a mniey trudne przedmioty do pokonania pospólstwu. Nauki nierzuciły poświaty, iak w klasztorach mnichów, których legendy czyli życia cudowną przyymowały postać, a nie ieden pisarz liczył sobie za zasługę, gdy albo pomnażał słownik obelg przeciwko żydóm, albo o straszne występki ich obwiniał. Nieznane dawnieyszym wiekom, iak sprawiedliwie Fleury uważa (o). . nastąpiły oskarżenia żydów o kradzież i zabóystwa dzieci chrześciańskich. Pomnożyli się męczennicy, lekkowierność policzyła ich między świętych, często nawet bez władzy kościoła (p). Pomnożyła się nienawiść przciwko powołanym, choć nayczęściey nie przekonanym sprawcom takich zbrodni. Włoscy prawnicy pod Fryderykiem I ogłosili prawidła o nieograniczoności władzy cesarza. W lenniczym systemacie żyd niebył uczestnikiem zasługi i nagrody żołnierza. Niezostawało mu tylko mieysce wśród niewolney czeladzi, a tę (o) T. 15. Ed: Bruxelskiey p: 442. T. 18 p; 409. (p) Acta Bollandistarum T. 8 pod dniem 28. marca T. 10. p; 505. p: 538. liczono miedzy własności ruchome panów. Wszystkie te okoliczności razem i oddzielnie wzięte, sprawiły bezprzykładne w dzieiach pogorszenie losu żydów. We Francyi Filip August w dzieciństwie swoiem nasłuchawszy się o winach żydów, o potrzebowaniu krwi chrześcian, o czarach, iak współczesny iego życiopis i lekarz Rygord zaświadcza (q), w 1181 roku roskazał żydom we trzy mieiące wyiśdź z kraiów iego władzy podległych. Skonfiskował maiątek nieruchomy, długi które mieli uznano za nieprawe, wszelako dłużnik piątą, część oddać winien monarsze (r). Nakoniec Synagogi wszystkie przemienić kazano w kościoły. W ten czas na łonie rozpaczy wynaleźl żydzi wexle, ten środek, przez który w kilkunastu niedzielach, ieden pieniądz wszystkie Europeyskie obeyśdź może kraie (s). Nadzieia mienia od żydów (q) Rigord w zbiorze Du Chesna T. V. p: 8. (r) Patrz w tymże Rigordzie różne wnioskowania w tey mierze, (s) Patrz o początku wexlów dosyć dokładne opisanie w Raynalu Hist: Phil: T. I. י pieniędzy, ofiary od nich dane, nakłoniły tegoż samego Filipa Augusta, iż w 1198 r. ich powrócił, niektóre dawszy prawidła (t). Ludwik VIII przepisał, że żadney prowizyi brać niebędą ; długi o które przez pięć lat nieupominaią się, nikną; a długi niedawne, tymże żydom należne w ręce ich panów w dziewięciu terminach miały bydź zapłacone (u). Każdy żyd uważany był za własność pana, (w) niewolno mu było odeyśdź z dóbr iednych do drugich bez pozwolenia właściciela ; przedawano ich samych i razem z ziemią na którey mieszkali. (x). Obcowanie z żydówką poczytywano za sprawę równą obcowaniu z suką (y). Swięty Ludwik który chwalił nawrócenie (t) Rigord: p; 42. (u) Lauriere ordonnances des rois ed: 1720. f. T. 2. p: 44. (w) Sert on main mortable ; justiciable de corps, et de Chastel de seigneurs, dont il etoit couchant et levant. Lauriere ordonnances des Rois de France T. I. p: 16 i 48. Tamże. (y) Quia habere rem cum Judaea a Christiano, est rem habere cum cane. Joannes Gallus quaest: 197. Patrz Du Canga Glossarium, pod słowem Judaei. żydów a świeckim radził aby ciała bluznierców bez sądu przebiiali, [z] zakazał wszelkiego pożyczania chrześcianóm na prowizyą, dał trzy lata czasu do uiszczenia się dłużnikóm (a). Nakoniec nękani ustawnie, obwinieni za Filipa V w 1320 r., iż namówieni od Maurów, z trędowatemi truli studnie, znaydowali śmierć z własney ręki (b) i z ręki katów. Wypędzeni z Francyi nosili cechę swego nieszczęścia. Kazano, albo czynnie zachęcano żydów do nawrócenia, a majątek nawracanych, iako z lichwy zebrany konfiskowano. Dopiero Karol VI tę ustawę zwyczaiową uchylił (c). W Anglii 1189 r. rzuciło się pospólstwo na żydów ; powszechne ich prześladowanie (z) Mais doit homme, lay quand il oit mesdire de la foij Chretienne, defendre la cho se non pas seulement des parolles, mais á bonne espée tranchante, et en frapper le mesdisante et mescreants a travers du corps, tandis quי elle pourra y entrer. Joinville vie de St Louis p: 11. Lauriere p: 53. Velly Histoire de France ed; Paris: 1769. T. VIIT. p: 105. 1363 r. które dla zysku Rychard Król zaczął (d), do tego przyszło stopnia, iż sami siebie żydzi palili aby w ręce chrześcian krzyżowników nie wpadli (e). Za Jana Króla twierdzono, że Królowie maią prawo nakładać na żydów tyle ciężarów, ile im tylko się podoba. Nałożono na iednego żyda 10,000 grzywień z ostrzeżeniem, aby każdego dnia po iednćy grzywnie płacił [f]. Rwano iednemu żydowi zęby, aby dawał pieniądze, i dopiero za ósmym dał 1000 grzywien [gl. Prawnik Bracton (h) poważnie utrzymywał, że żyd co zarabia, nie sobie ale królowi zyskuie, i przyczyny (d) Gvilhelmus Neubringensis w zbiorze rerum a anglicarum vetustiores scriptores, ed Heidelberg: 1687. L: IV c. 7 p: 441. mówi o Richardzie.״ excanduit non quidem sincere, id est causa fidei tantum, sed eorum vel emulando felicitatem, vel inhiando fortunis, et agebat sine ullo conscientiae scrupulo, hilari furure proprium cupiditatis negotium. (e) Patrz kilka kart Gwilelma Neubringskiego od kar: 441. (f) Henry Histoire ď Angleterre ed: Paris; 1789. T. 2 p: 349. Hume histoire ď Angleterre. Zył w XII. wieku. czyny, godne takiego mniemania przywodzi [i]. Henryk III na kilka lat żydów przedał bratu Richardowi, kilka słów Mateusza Paryskiego [k] o tem wypadku daią doskonały obraz tego zdarzenia. Edward I pod różnemi pozorami 280 żydów powiesił i ich maiątek zabrał, [l] nakoniec ; 1290 r. wypędzonemi zostali [m]. W Węgrzech wysilono za Kolomana okrucieństwo, stanowiąc iż żydówki wybierać powinny chrześcian za małżonków, a na biesiadach ieść winni wieprzowinę [n], w końcu zaś piętnastego wieku widzimy kary na żydów dzieciobóyców w Tyrnawie [o]. Judaeus vero nihil proprium habere potest, quia quid quid adquirit, non sibi sed regi adquirit ; quia non uivunt sibi ipsis, sed aliis, et sic aliis adquirunt et non sibi ipsis. Bracton 1: 5. Fr: 4. c. 6. (k) Quos Rex excorcaverat, Comes exviscerat. Matheus Paris: ad an: 1255 .. Henry T. IV. p: 44. (m) Tamże p: 483. (u) 1113 roku. (o) 1496. r. żydzi na mękach przyznali, że koleią kraiów staraią się o krew katolicką, na leczenie różnych chorób, i że ta koley na W Hiszpanii w 1236 r. wycinano żydów, a duch prześladowania wzmagał się w miarę upadku Maurów [p]. Wiadome są ciągłe srogości przeciwko żydóm, które rząd świecki i religiiny w tem państwie wymierzały, W Lizbonie wyrok 1496 r, wydany przez Emanuela Króla, aby dzieci żydowskie chrzcić, sprawił, że rodzice dzieci swoie wrzucali w studnią, przekładaiąc ich śmierć nad gwałtowne ochrzczenie (q). Wstręt powszechny od takiego czynu, który wszyscy czuć powinni, a Marriana upowszechnił [r], nie wstrzymał pospólstwa; dziesięć lat późniey nowo nawróconym nawet przechrztóm nie przepuściło [s]. W Niemczech żydzi uważani byli przez cesarzów za niewolną czeladź (t), Fryderyka II Tyrnawę przyszła, w którey dziecko zamordowali, Bonfini Rerum Hungaricarum 1. 4. sec: 5. ed: 1581. r. f. p: 718. (p) Patrz Odoryka Raynalda pod R. 1238. n. 48. (q) Spondani T. 24. p: 571. (r) Ed: 1678. Madrit: li: 26. n: 13. (s) Marriana li: 28. n. 24. (ć) Servi Camerae. Kayserliche Knechte. W dziele Petri de Vincis Cancellarii quondam 1238 ru. przywiley twierdzi za rzecz pewną, iż władza cesarska od dawnego czasu na pomszczenie się zbrodni żydowskiey wieczną im wskazała niewolę (u). Po takiem oczewistem prawności dowiedzeniu, nie dziwmy się że cesarze rzymsko–niemieccy uwalniali xiążąt i miasta od opła cenią długów żydóm winnych [w], że Friderici II. Imp: Rom. Li: VT. ed: Ambergensis 1609 r: 8: p: 712 iest przywiley Fryderyka II dany żydóm, w którym są te słowa: quod omnes, et singuli Judaei, de gentes ubique per terras nostrae jurisdictioni subjectas, christianae legis, et imperii praerogativa, (qua dominamur et vivimus) servi sunt nostrae camerae speciales, etc. Prawo zwane der Schwabische Spiegele. 146 twierdzi, że Tytus żydów kamerze cesarskiey nazawsze darował, i ztąd nad tym narodem prawo Cesarzów wyniknęło; spory zachodzą kiedy to przyswoienie władzy nastąpiło. Ja w te uczone spory wchodzić nie myślę. (u) Cum Imperialis auctoritas, a priscis temporibus ad perpetuam Judaici sceleris ultionem. Judaeis perpetuam indixerit servitutem. Przywiley Fryderyka II 1238 r. u Lambeciusza. Commentarii Bibliothecae Vindebonensis p: 80. (w) Meiners historische Vergleichung der Sitten und Verfassungen der Gesätze. Hannover 1793 T. I 8. p: 225. czyniono te dary Henryk III cesarz w 1308 r. żydów Rubeackich i Sultzkich Janowi Biskupowi Strazburgskiemu darował. Ten w ru. następnym wielu żydów na ogień wskazał [x], a mieszcząnie Wormaccy, podobny dar od Karola IV [y] w 1348 r. otrzymali. Ludwik Bawarczyk w 1337 r. miastu Kolmarowi dał ich w zastaw (z). W czasie powietrza 1349 r. naradzały się poważnie miasta, czy żydzi są sprawcami tey klęski, i wycinano ich bez litości [a]. Każdego niemieckiego xięstwa i miasta otwórzmy dzieie, wysilonego okrucieństwa z mocy iak rozumiano władzy cesarskiey, iakoż w liście Fryderyka II do Króla Francuskiego, w listach Petri de Vincis, p: 95, ten iest wyraz per quam [ Imperator] ridiculose legi subjicitur, qui omnibus legibus imperialiter est solutus. Takie to prawidła,wydała Irneriusza szkoła. (x.) Schöpflin Alsatia illustrata ed: Colmarien: 1761. f. T. II. p: 81. Napis tego szkaradnego czynu w Kościele Rubeackim do czasu rewolucyi zostawał. (y) Joannis Friderici Schannat Historia Episcopatus Vormaciensis. Ed: Francofurti. 1734. f. T. I p. 396. (z) Schöpflin Alsatia illustrata p: 365. (a) Tamże p: 343. Döhm über die bürgerlicht Verfassung der Juden. 1783. Berlin znaydziemy pamiątki. Nie pomnażaymy ich obrazów dla czytelnika, te które mu wystawiliśmy są dosyć okropne [b]. Duchowna naywyższa w Papieżach władza często broniła żydów, rzadko uprawniała prześladowanie. Alexander II 1058 r. chwalił biskupów francuzkich, że bronili żydów. Woynę przeciw Saracenóm nazywał sprawiedliwą, bo walczą, lecz żydzi oddaią und Stettin p: 38 przy w odzi świadectwo, iż żydzi Wormaccy, Ratyzbońscy i Ulmieńscy, na obronę swoią zfałszowali dowody, iż ich osąda w Niemczech iest dawnieysza od śmierci Chrystusa, a zatem nie są potomkami zabóyców Zakonodawcy Chrześcian, lecz i to sfałszowanie dzieiów nie pomogło nieszczęśliwym. (b) Nie przestawano na wysilaniu wzgardy i okrucieństwa na żyiących żydach: po śmierci nawet gdy iak złoczyńcy ginęli, różnie ich chciano haniebną oznaką od winowayców Chrześcian. W ustawach dla miasta Brünna, między 1350, i 1360: ros; zebranych i na ratuszu tego miasta będących, a przez Monse Versuch über die älteste Municipal Rechte von Mähren wydanych, czytamy. Pileus de scultella ligno quodam elevato superius scultellae, more Judaico inpositu factus cum pice ardente, crinibus et capiti Judaei impressus, cum eodem pileo, ut a Christianis suspensis discerneretur, patibulo . catenis et ferramentis, cum collo, ventre et pedibus est affixus. się wszędzie niewoli [c]. Innocenty III w 1198 r. zakazał przynaglać żydów do chrztu, odbierać gwałtownie maiątek, znieważać ich cmentarze [d]. Sobor III Lateraneński 1215. r. rozkazał, aby żydzi mieli znaki, któreby ich różniły od chrześcian [e]. Grzegorz IX w 1236 r. wzywał litości dla tego plemienia we Frańcyi i w Hiszpanii, kiedy falszywa gorliwość Krzyżowników odbierała życie, a wyuzdane łakomstwo wydzierało maiątek (f). Wstrzęsła się iednak spokoyność żydów pod tym Papieżem. Jeden przechrzta okazał talmud Grzegorzowi IX, i wyszczególnił będące w nim błędy. Papież poruczył arcybiskupom i biskupom we Francyi, Anglii, Nawarze, Kastylii, Lionie, Portugalii, w jednym dniu zabrać xiążki ; zabrano, i 20 wozów spalono [g]. Innocenty IV 1244 r. pochwalił Ludwikowi IX to gorliwe wykonanie życzeń (c) Fleury T. 13. p; 181. Ep: i :2. Ep: 30. Ka: 65. a w kilku edycyach karta 15. Odoryk Raynald pod r. 1256. Nro 48. Fleury T. 17. p: 396. poprzednika, polecił iednak Eudesowi Legatowi ściśleyszy rozbiór rzeczy, i tolerować to pozwolił, co cierpieć można (h . Legat przyniesione potępił xięgi, o innych dać obiecał wyrok. Honoriusz w 1286 r. w Anglii, poleca surowość na Talmud. Biskupi znayduiący podług swego wyznania w kanonach, że żydzi przeznaczeni są do niewoli, a Chrześcianie do wolności, chętnie posłuszeństwo poświęcili naywyższemu zwierzchnikowi (i). Jan XXII w 1320 r. palić każę Talmud, ale żydów od gwałtów bronić porucza (k), w 1338 r. skrwawienie hostyi przez iednego kleryka w Passawie, uzbroiło lud przeciwko żydóm, których sprawcami tego występku nazwano (l). Władza Papieska potwarcę kazała karać, żydzi ocalonemi zostali (m). W czasie powietrza 1348 r. przeciwko wściekłości ludu, którey żydzi byli Tamże. C) Com: T. XT p: 2163. Sobor ten był w Exiester 1287r. 16 Kwietnia. (k) Fleury T. 19 p: 288. Raynald pod r. 1338. (m) Tamże. przedmiotem, bulla Papieska iedyną była obroną (n). Sobor Bazyleyski 1434 r. roskazal, aby przymuszać żydów do słuchania słowa bożego, posyłać do ich szkół ludzi uczonych, dla nawracania. Ponowiono przepis, aby chrześcianie z niemi nieobcowali ; nakoniec postanowiono, aby mieli znaki różniące ich w ubiorach z chrześcianami (o). Liczne pisma twierdzą, że Papieże wydawać mieli brevia żydóm na lichwiarstwo, czytałem podania o tey swobodzie: pewności że były nie widzę (p). § III. Zkąd żydzi do nas weszli, i iakiego doświadczali losu. Kiedy do nas żydzi weszli, rzeczą iest niewiadomą. Rozmnożyli się od czasów niepamiętnych, (o) Raynald pod r. 1348 n. 53. (o)\ Na Sessyi 19. L’abbe Conc: T. XII p. 547, mam tey szczególney Sessyi wyrok z pieczęcią, z Soboru do Polski przysłany. (p) Fischer Handelsgeschichte w T. II obszernie w tey mierze mówi, przywodzi Höberlina, iż te przywileia czytał. Wiadomo iest uczonemu światu, iak Fischera dokładność iest ס iak Naruszewicz mówi (q), od niemieckich kraiów przystęp był łatwy. Taż sama wygoda, którą czynili w Niemczech, była zapewne ich zaletą w naszym krain. Było u nas złoto, srebro i ziemiopłody, musiał bydź handel; byli zatem i żydzi, mówi siedmnastego wieku pisarz Wacław Grabowski (r), ten wniosek nosi cechę prawdy, gdy się przeniesiemy do tych wieków, w których kupiectwo było w ręku plemienia Izraela. Prześladowania żydów w 1096 r. przeniosło ich znaczną liczbę z Czech (s). Pochód z niemieckich kraiów dowodzi także, że podległą powątpiwaniu. W tak ważnym przedmiocie, chciałbym czytać całych nadań wyciągi, których mieć nie miałem sposobności. (q) Historya polska T. VI k. 13. Marcin Gallus Judytę pierwszą żonę Władysława Hermana wychwalaiąc, przytacza te słowa: Multos Christianos de servitute Judaeorum, suis facultatibus redimebat. Toż samo anonim, ed Sommersberg: T. I pag: 24 twierdzi. Musieli tedy bydź żydzi iuż możni, kiedy taki handel ludźmi prowadzili. (r) W piśmie o żydach w Koronie 1611. r. 4 na k: 3. (s) Kosmas Pragensis pod tym rokiem Kronika Iana Marignola XIV wieku pisarza. Monument a Bohemica nusquam antea edita a żydzi nasi w podziale obrządków nie których i odprawowaniu modlitw, mają wspólność z niemieckiemi współ–bracią [t]. I ięzykiem popsutym niemieckim mówią. W Ruskich zaś kraiach, które oręż Bolesława I. zaiął, widzimy, że 1112 r. żołnierze polscy, zrabowali domy żydów w Kiiowte [u]. Wniście do tey części południowey Polski, było bardzo łatwe ; wyjaśnić ie iednak należy. Mieliśmy długo z podań rabbinów, że ku nadbrzeżu Kaśpiyskiego morza i kolo Wołgi, były królestwa Dobnero Pragae 1768 r. T. 2 p: 182 dodaie po tym samym rokiem, iż żydzi prześladowani przesyłali swoie bogactwa do sąsiedzkich kraiów. Dux [Wratislaus] fecit eos bonis omnibus spoliari, improperans eis, quid portassent, quando adducti fuissent patres eorum de Jerosolymis, et vendebantur eorum triginta pro denario uno. (t) Xęgi rytualne zwane Minhagin są wspólne Polskim, Litewskim, Czeskim, Niemieckim, Morawskim żydom. Inne są dla Włoskich, inne dla Hiszpańskich, inne dla Jerozolimskich. Buxtorf Synagoga Judaica ed: Basil: 1690.8. p: 8. (u) Milites in deditionem versi, deinde singulos Judaeorum in Kiiow consistentium, domos invadunt, et diripiunt. Długosz pod tym,rokiem. żydowskie. Nie dawno wydany Arabski ieograf Ebn Haukul w początku dziesiątego wieku żyiący , zaświadcza, że nad rzeką Atel (w) czyli Wołgą, było królestwo kwitnące, rolnictwem sławne, w którym żyd był królem , dziewięciu miał kadych i tysiąc dwieście żołnierzy na swoim żołdzie. Miasto nazywało się Bat , i wszystkich Religiy ludzie tam mieskali (x). Massoudi drugi ieograf arabski [y ], a współczesny Ebn Haukulowi mówi, że w stolicy Khozarów. liczba znaczna była żydów , chrześcian i pogan. Król i celnieysi urzędnicy byli żydami. Przyięli tę wiarę za Kalifa H runa Al-Rachida w drugim wieku Hegiry , czyli ósmym naszey ery. (w) Moyżesz Chereeński Ed; Wishtonow R. 1733 p. 355 nazywa Wołgę Ethel. Konstantyn Porfirogenit de administrando Imperio p: 337 daie imię tey rzece Athel. (x) En Araban Traveller of the tenthantury translatet from a manuscript in his own possession. London. 1800. 4. (y) Massoudego znam. dans le premier volume des notices et extraits des manuscripts de la Bibliotheque du Roi ed: Par: 1788 r. pod artykułem Massoudi. Miałem także wypis z jego rękopismu , przysłany z paryskiey biblioteki. Massoudx nazywa Stolicę Amol i o drugiem mieyscu Semender mówi. To o siedm dni iazdy bylo od Amola, a ośm od Derbentu. Wezyr tego Króla w ten czas kiedy pisał, był muzułman Ahmed. Jak daleko tym dwóm twierdzenióm mamy wierzyć, iaką rozległość i trwałość tym państwom mamy naznaczyć, iest rzeczą obcą memu dziełu [z], lecz wińniśmy to wyrazić, że Nestora mnicha świadectwo [a] iest wyraźne, że żydzi z Khozarów królestwa, chcieli do swey wiary nawrócić Włodzimierza W. On im odpowiedział, że gdy Jerozolimy nie maią, Bóg na nich nie iest łaskawym. Gdyby żydzi znaczenia nie mieli, nieodważyliby się (z) O królestwach żydowskich u Pisarzów tego narodu mamy wiele naywięcey fałszywych wiadomości, iak w podróżniku Abrahama Peritsola znayduiemy wiele dowodów. O istotnem panowaniu żydów w części Arabii patrz w T. IV. Noui Commentarii societatis Göttingensis rosprawę pod tytułem Guith: Francisci Valesii Historia rerum in Homeritide saeculo VI cum a rege Judaeo contra Christianos, tam ab Habessinis ad hos ulciscendos gestorum. Część pierwsza rosprawy iest na k. 1, część druga na k: 40. Ed: Lipskiey 1774 r. p. 101. wahaiącego w wyborze religiiów, nawracać xiążęcia. Tak więc przez różne sąsiedztwa i handlowe związki, mogli żydzi pomału wchodzić, a potem osiadać. W XI wieku pisali ruscy żydzi xiążki (b). W XII wieku wędrownik Beniamin z Tudeli, obieżdżał wielką część świata dla widzenia Synagóg, o naszym kraiu mało, o Synagogach nic nie wspomina (c). Za Mieczysława starego władza kraiowa broniła żydów od studentów, (d) W początku trzynastego wieku posiadali żydzi wsie (e), przybyła znowu część żydów z Czech: Te przywileie które mieli W Bibliotece Watykańskiey nro 300 za świadectwem Assemaniego. Cat: Bibi: Vatic: p. 288. iest ms. Alf Hathore czyli nowy wykład xiąg Moyżesza 1094 r. in Russia pisany. Iest on wpisany w ms. Cod: późnieyszy. Ed: Bergerona 1735 . r. T. I p: 65 mówi o Pradze, o Kiiowie i o całćy tey przestrzeni w kilku wierszach. Około 1176 r. Judaeum scholaras casu percusserunt, lidem paenaei ab iisdem Judicibus, tanquam sacrilegi adiiciuntur. Vincentius Kadłubek ed: Lipskiey 1711 r. p: 753. (e) Przywileie 1203 i 1207 r. in cod: Diplom: Silesiae Sommersberga. Viliam falconariorum in Wratislaw, quam Judaei Joseph et Chazkiel habuerunt. w tym krain, były rąkoymią ich bezpieczeństwa (f). Takie same nadanie udzielił im Bolesław Wielko - Polski Xiąże 1264 r. (g) Kazimierz W. potwierdził i rościągnął ten przywiley do tych kraiów, które władzy Bolesława nie podlegały. Nie wiem , czyli ten Król wydał inne ieszcze przywileie , które miały mieć podług niezgrabnego wyrazu Długosza , śmierdzący zapach (h); lecz o innem nadaniu nie mamy żadnych dowodów. W protekcyi którą Kazimierz dawdł żydóm, wielu tylko chciało widzieć władzę miłości (f) Urządzenie żydów w tym samym porządku iak w przywileiu Bolesława, patrz w Monse Versuch uber die alteste municipal Rechten in Böhmen. Przywiley Ottokara 1268 r. dla żydów morawskich , iest w Abhandlungen der Böhmischen Gesellschafft. 1787 r. (g) In civitate Kalisz in crastino assumptionis Beatae Virginis Mariae. (h) Ad preces quoque praefatae Ester Judaeae , et concubinae , exorbitantes praerogativas et libertates , per literas singulis Judaeis in Regno Poloniae habitantibus , quae falsa scripta a quibusdam insimulabantur , et quibus Divina Majestas contumeliatur et offenditur , concessit, quorum faetor olidus, etiam in hanc diem, perseverat p : i 110. Długosz ktory to pisał, umarł l480. r. Esterki (i) nad królem kochankiem, a Niemiery i Pełki oycem (k). Nienawiść nazwała tego dobroczyńcę kraiu Asswerem (l). Wielu zapomniało, że Kazimierz wyższy nad (i) Ester Żydówka z Opoczna po Rokiczance czeszce została nałożnicą Kazimierza W. ożenionego w ten czas z Adelaidą Córką Landgraffa Heskiego. Mogiłę w którey miały bydź zwłoki Esterki złożone, pokazuią w lobzowskim ogrodzie pod Krakowem. Miałem Esterki współczesny ile się zdawało portret, ten pod czas ostatniey rewolucyi zginął. (k) Niemiera i Pełka byli nieprawi synowie spłodzeni z Esterki. Tym samym i trzeciemu Janowi Bogucie darował Kazimierz W. dobra: Kuław, Jarzynóż i Drugmią przez testament. Anonim Archi–Diakon Ed: Sommersberga toż samo mówi, przekształciwszy imiona, które z Długosza wyiąłem. Kiedy po śmierci Kazimierza W. a przybyciu Ludwika króla, rozważano dary testamentowe Kazimierza; uchylono nadania Pełce i Niemierze służące. Anonim na kar: 102. Słabsi tracili prawo do darów oyca , mocnieysi nadania i obietnice umarłego, umieli uczynić ważnemi. Patrz Naruszewicza T, VII k. 14. Długosz mówi z powieści fertur, iż córki Kazimierza z Esterką z pozwolenia króla zostały żydówkami. Kromer iuż tę wiadomość za niewątpliwą ogłosił. X. Wacław Moiecki w dziele, okrucieństwa, mordy i zabory k. 9 Sleszkowski i inni. wiek, któremu panował, podnosił miasta handel ubezpieczał, usuwał ucisk przez możnych rozboyników zrządzany, że nakoniec grób iego, kosztem narodu wystawiony (m), łzami wywołuiących iego cienie (n) był zroszony, a pamiętać tylko chcieli, że Kazimierz miał słabość dla piękney żydówki. Usuńmy pochwały i potwarze, któremi tego ostatniego na tronie potomka Piastów okrywano. W półpięta wieku po iego ustawach, sądzić się godzi bezstronnie o ludziach, dla których pisano prawa, i o człowieku, który ie wydał. Kray nasz obfity a nie ludny, potrzebował przemysłu, żydzi wycinani w Niemczech w czasie powietrza 1349 r. przenosili d o nas swoie bogactwa. Handel pieniędzmi był w jch ręku. Chrześcianin go dotknąć się ieszcze nie śmiał. Dwa miasta iedno pod Krakowem, drugie nie daleko Lublina noszą (m) Arbitrantibus universit statibus, singulari eum decarando mausoleo, qui singulari in Patriam et Ecclesiam Cracoviensem, usus est charitate. Długosz dzieiopis narodu a Kanonik Krak: złączył sławę Króla, z dzieł wielkich dla oyczyzny, z wdzięcznością kapituły, którey był członkiem. (n) Patrz rozdział o chłopach. jego imie. Drugie ieszcze i dzisiay składem szpichlerzów sławne, miało wysyłać na morze Bałtyckie ziemio–płody, a pierwsze dostarczać rzemieślników, którzy przerobieniem poduktów, powiększoną okazywali cenę. Godzi się nawet wierzyć że ogromne dawali obcy żydzi summy, które stawiały Króla w sposobności, liczne podnosić miasta (o). Kraków był iednćm z czterdziestu czterech miast spowinowaconych anzeatycznego związku (p). Pełny był skład towarów w gmachu ieszcze dziś w Krakowie przypominaiącym Kazimierza (q). Kupiec (o) Wacława Grabowskiego o żydach w koronie 1611 r. 4. p; 9. (p) Kiedy Kraków zaczął i przestał bydź spawinowaconem miastem anzeatycznem, pewnie dóyść niemogłem. W pismach miast anzeatycznych do Zygmunta Augusta, które są w składzie archivum miasta Gdańska, a magistrat udzielić mi raczył, są wzmianki, że to miasto samo przestało bydź spowinowaconem anzeatycznym miastom. Mam iednak różne ślady, które mnie może doprowadzą w rosprawie innego rodzaiu do oczewistości, i postawią mnie w sposobności, mało wiadome w tey mierze odkryć szczegóły. (q) W środku rynku tego miasta iest gmach obszerny zwany Sukiennica. chrześcianin nie sarkał na izraelitę, a kiedy handel kwitnął pod cieniem wolności, chrześcianin w kościele, żyd w szkole błogosławił niebu za iedną oyczyznę, i za równą sprawiedliwość. Witold w takim, a może w gorszym stanie znalazł Litwę, iak Kazimierz Polskę. Ten sam przywiley nadał litewskim żydóm (r). W osobnym przedziale stawiamy pod sąd czytelnika i ten przywiley, i powody do tych ustaw, które bez objaśnienia z dzieiów nie byłyby dobrze przynaymniey w swoich celach zrozumiane (s). Umarł Kazimierz wielki (t), słabła tęgość rządu. Bezpieczeństwo i los żydów zależał od ich trafności, cnoty i win rządzców, a często od małych przy czyn. Następca Kazimierza Ludwik, nie odziedziczył widoków wuia, ogłosił wypędzenie żydów. Uczony Kromer, zdaie się tę czynność usprawiedliwiać. (u) Za Władysława Jagiełły, zachęcił Budek kapłan w 1407. roku pospólstwo w Krakowie (r) 1408 r. ten Przywiley iest wypisany na początku pierwszego Statutu Litt. (s) Patrz §. IV. (t) 1370 r. (u) Li: 13. ed: 1554 r. p: 347. do rokoszu. Padli ofiarą żydzi oskarżeni o zabóystwo dziecięcia (w). Kazania Stanisława z Kaimierza, przed tymże Królem miane, zawieraią nagany żydów i zachęcenie ogólne aby ich uporządkować (x). Za tego panowania żydzi zostali okarżonemi, iż hostye ukradzione nożami pokłóli, te uszanowaniu wiernych w Poznaniu do tych czas wystawonemi zostaią, i w processyi na Boże Ciało żydzi w tern mieście chodzili z wielkiemi noźami. Nie doszedł czasów naszych wyrok królewski, mamy o iego iestestwie pewne dowody. Za Kazimierza W. podobny, choć nieco mniey głośny był wypadek w Krakowie, na którego pamiątkę stoi kościół kanoników regularnych. Wydane były za Władysława Jagiełły statuta całey duchowney prowincyi gnieznieńskiey (y), a przepisawszy słowa dawnych Synodów, iż (w) Li: X. p: 186. Długosz i wszyscy pisarze polscy. Długosz ten wypadek mieni bydź skutkiem zemsty od Boga. (X) W ms. biblioteki Akademii Krakowskiey. (V) Li:, V titt. de Judaeis wydrukowane razem z Statutami Państwa, pierwszey edycyi, Polska iest nową osadą chrześciańską (z) postanowiono, aby chrześcianie biesiad z żydami nie odprawiali, na ich weselach i ucztach nie tańcowali, mięsa od żydów nie kupowali; nakazano aby żydzi nosili z sukna czerwonego koło wyrżnięte na sukni ; a ieżeli będą nie posłusznemi, mieyscowy biskup ma ich karać ; chrześcianie żadnego związku z niemi mieć nie powinni. Jedną tylko maią mieć w mieście Synagogę. Razem z chrześcianami mieszkać nie maią, do łaźni z chrześcianami chodzić nie będą. Nadto osobliwsza iest ustawa, iż gdy w tem mieyscu gdzie żydzi mieszkaią, mieszkaliby chrześcianie, od których pleban miałby mieć pożytek; biskup powinien oznaczyć wiele plebanowi płacić powinni żydzi (a). Ta ustawa co do słowa w późnieysze synodalne konstytucye za Stefana Króla (b) i Zygmunta III bez mieysca druku, zapewne przed 1496r. następnie z Synodami Wrocławskiemi 1512 r. w Wrocławiu 1523, 1576, 1630 w Krakowie. (z) Cum autem terra Polona sit in corpore Christianitatis, nova plantatio. Li: 5. w dawney edycyi, 1: 4. w nowey. 1579 r. pod Karnkowskim Arcy-Biskupem Gnieźn. [c] przeniesioną została. Motłoch ludu, który uzbraiał się na turków 1464 r. podniósł broń przeciwko żydóm krakowskim. Niedołężny w obronie uciśnionych magistrat, ukaranym przez Kazimierza Jagiellończyka został (d). Za Jana Olbrachta z miasta Krakowa, do przedmieścia czyli do drugiego miasta Kazimierza przeniesiono żydów (e). W roku 1496 (f) wyrzekło prawo, że żydzi większemi swobodami iak chrześcianie szczycić się nie maią; pieniądze dane na dobra i zapisy, tracić powinni: w ostatku dołożono bez żadnego wyiaśnienia, iż nadane swobody które są przeciwne prawu bożemu, uchylaią się. Alexander chciał żydów wyplenić, ieśli niezgrabnemu iego chwalcy wierzyć mamy (g). Kiedy 1630 r. pod Janem Wężykiem. Kromer 1: 15. Kromer 1: 30. zdaie się, że w ten czas umowa z żydami była utworzoną, bo do układu w tey mierze zrobionego, odwołuie się Synod 1542 r. (f) VoI: Leg: 1 p: 254. (g) Jacobi Zaborowski Can: Sandom: ad Sm. Alexandrum Regem 1502 r. 4. u Hallera w Krakowie. Lecz ta pochwała zdaie się bardziey satyrą, przynaymniey podług naszego obięcia. Cum vis esse Apostolus ad convertendos Judaeos, układano Statut 1505 r. umieszczono przywiley Bolesława Xiążęcia z potwierdzeniem Kazimierza W . z tym dodatkiem: że ten przywiley m a służyć przeciwko żydóm , on zaś potwierdzenia tem uprzywileiowi nie daie (h). Przyłuski (i), chwali Alexandra, że ofiarowanych darów od żydów nie przyiął; my równie chwalimy wstręt od łakomstwa, ale dziwimy się że pisarz , który chciał bydź prawodawcą; nie uważał że to prawo któremu potwierdzenia odmówił król, zostało w swoiey mocy: chrześcianin nie otrzymał większego w sparcia, a żydzi na bezskuteczną nienawiść sarkać tylko mogli. Za Zygmunta I prześladowani i odarci w Czechach żydzi [k] , otrzymali upewnienie bezpieczeństwa gladium e vagina educere satagis, ut etiam sic coacti, fidem feliciter excipiant. (h) Quod nos Alexander Rex , non confirmatione speciali, sed ad cautelam defensionis contra Judaeos , privilegiis in istum codicem congestis, adscribi mandavimus. (i) W Statutach 1553 r. wydrukowanych w Glossie de Judaeis. (k) Otto Kranichsteins Versuch einer Geschichte der alten und neuen Toleranz in Böhmen. w Abhandlungen der Gesellschafft von Böhmen na rok 1785 p .219 kazano żydóm w naszym krain, iak ci którzy dawniey przybyli (l). Turecki Cesarz żądał przeyścia żydów do swego Państwa. Porozumieni o wychodzenie, zatrzymani pod strażą zostali. Wielu iednak wyszło [m]. Bielski upewnia (n), że żydzi widząc w swarach o religiią chrześciańską powątpiwanie o iey prawidłach, namawiali chrześcian do swoiey wiary i obrzezanych odsyłali do Wołoszczyzny. Kazał Zygmunt karać winowayców ; żydzi prosili Cesarza Tureckiego o przyczynne listy do Króla aby im wolno było ieździć. Cesarz dał tę odpowiedź, iż niebawnie chrześciany wypędzi, a im nada wolność. Nie zgadza się iednak to twierdznie z współczesnemi aktami (o), i gruntować się musiało wyyśdź z Czech, nim doszli do granicy, ohdarto ich ze wszystkiego co posiadali. 1542. r. X. Metr: Koir: 64 p: 12. (m) Ta cała okoliczność wyiaśniona iest w liście Zygmunta I do Piotra Kmity 1540 r. 9 Lipca, który za żydami mocno się wstawiał. T. 16. p: 170. ms. Tomickiego moiey Biblioteki. (n) Ed: 1597 8. p: 580. (O) W 1548 r. mamy dwa listy Cesarza Tureckiego do Zygmunta I pełne oświadczeń przyiaźni. Wspomnione akta Tomickiego na gminney powieści. Sprzeczne były zdania seymuiących o żydach na kilku sejmach, iedni chcieli ich wypędzać, drudzy odbierać im handel, inni zupełnie pozwalać wszystkich swobód (p). Miłość prawdy każe wyznać, że Akta Choieńskiego Kanclerza [q ] i życie Piotra Kmity przez bezimiennego zostawione (r), składaią świadectwo, iż pieniądz korrespondencya króla z Kmitą, zupełne o tey okoliczności zacliowuią milczenie. Nado Bielski zdaie się mówić, o zakazie ieżdżenia na Wołoszczyznę, mamy dowody, że handel był w ten czas nie przerwany z Tureczyzną, a taki odkaz dowodziłby nieprzyiaźń. [p] Dzieie Seymowe 1532 i 1534 r.w T. 16 aktów Tomickiego. [q] Są one w moiey Bibliotece pod imięniem aktów Tomickiego w T. 16 p: 59. obwinieni są o wzięcie pieniędzy, Królowa, różni Panowie i będący przy dworze Włochy. Etiam nuntii dona acceperunt a Judaeis, et remisse egerunt. [r] Ed: Lipskiey 1711 p: 1611. Judaeos deplumabat (Piotr Kmita) commotis et concitatis in eos clamoribus nuntiorum terrestrium, vel ad restringendam eis mercaturae licentiam, vel ad futura inhibenda, vel ad usuras minuet das ac tollendas. Ad haec avertenda Judaei collata in commune pecunia, ingentia ei munera offerebant. Hac eadem ratione mercatores Cracovienses emulgebat proposito, ac promulgato stwarzał, przeciągał i odsuwał prześladowanie. Smieszna iest skarga na żydów w 1538 r. choć tyle razy powtarzana i w naszych czasach, że żydzi kupowali woły i inne produkta na Wołoszczyznie, a za granicę państwa wyprowadzali, i odbierali chrześcianóm zaróbki, a kray przez to się uboży (s). Władza duchowna pierwey przez rozniesione pisma (t), poźniey przez urzędową uchwałę r. 1542 tyle razy potem ponawianą (u), żądałi aby Synagogi nowe były zrzucone, rumore de permittenda ex totius Conventus decreto libera Judaeis omnis generis mercatura, quod scilicet Judaei parvis lucris contenti, merces suas minoris quam Christiani mercatores vendere solerent. Hinc hi ipsi mercatores, rebus ac lucris suis metuentes, munera magna Kmitae dabant, quo vetus mos mercandi conservaretur, et Judaei in pristina eorum restricta mercatura continerentur. (s) Instrukcya do Króla 1538 r. Legati 1: IX p: 280 w moiey Bibliotece. (t) De stupendis erroribus Judaeorum. 1541 r. Cracoviae, bez wyrażenia Pisarza. (u) Ta uchwała iest nayprzód w aktach tego Synodu 1543 r. 4. w Krakowie drukowanych, późniey w Edycyi 1579 na kar: 115 ed: Pragskiey 1590 na kar: 44 ed: 1630 r. a k: 265. a pewna liczba żydów tylko zostać mogła. Domagała się usilnie taż władza dawnieyszych ustaw wykonania (w). Bronili się żydzi pieniędzmi więcey, a mniey piśmienną obroną , choć i te drukiem z niepospolitą trafnością wydaną, upowszechnili (x). Okazuią oni w tey xiążeczce, że Relgiie się odmieniaią (to pismo bowiem było wydane w czasie szerzącego się Lutra wyznania). A że ludzie nie powinni się prześladować, że żydzi prowadzą handel ziemio–płodami, przynoszą tedy nie wynoszą pieniądze, że lepiey ich mieć z wyznaniem które iest wiadome,niż żądać hipokryzyi. Wyrażaią że w Polszcze rzemiesiników polaków prawie nie masz, a kupców koło pięciuset iest tylko. Żydzi zaś maią 3,200 kupców, a trzy razy tyle rzemieślników. Niech kupiec chrześcianin nie zbytkuie, a niech taniey daie niż żyd, każdy od niego kupować będzie . nakoniec odważaią się mówić, że nie podlegaią władzy kościelney, którey dekretami ich straszą, ale (w) Synodu 1420 r. (x) Bez mieysca druku i pisarza. Ad quaerelam mercatorum Cracovien: responsum Judaeorum de mereatura MDXXXIX. 8. królów pod których opiekę oni przyszli i tu mieszkaią. Po takiem okoliczności wyianieniu, rzućmy oko na prawo o żydach, za tego panowania. Cła trzymać, iakiekolwiek urzędy żydóm sprawować (y), targować i kupczyć im we wsiach niewolno (z . Zakłady czyli vadia kancellarya Królewska niewskaże dla szczególnego żyda, tylko dla całey społeczności (a). Mieszkaiący żydzi we wsiach i miasteczkach królewskich niemaiąc spodziewać się opieki od Króla (b). Chodzić winni w czapeczkach żółtych [c]. Biorący przywileie lub wyymuiący iakie papiery, tyle płacić powinni ile kancelarya zechce (d) do poborów na woyne podwóynie należeli (e). Miał bydź sposób [y] 1538 r. V. L. I. p: 524. [z] Tamże. [a] Tamże. Kancellarya Królewska, iak w aktach metryki widzimy wydawszy listy w których dla większego wrażenia boiaźni, na przestępuiących do dawano zakład, to iest, ieśli kto przestąpił tę ustawę, taką summę iaka była wyrażona miał zapłacić. |b] 1539 r. V L. I. p: 550. 1538 r. V. L. L p: 525. 1511 r. V. L. I. p: 375. Taxowano ich we dwoie więcey iak kupiectwa żydóm oznaczony ( f ). W Litwie uwolnieni żydzi zostali od opłat, które Rabbini dawali (g). Postanowiony został zwierzchnik, który nad wszystkiemi żydami Litewskiemi miał zupełną zwierzchność, całey społeczności interessa miał u króla sprawować (h). Chrześcian, patrz uniwersały poborowe 1503, 1511, 1519, 1523, 1528, 1533, 1538, 1545, 1545 roku. (f) 1538 r. V. L. I. p: 525. (g) 1506 r, w Aktach Metryki Litt: w T. VII w oryinale na k: 129, w kopii na k: 138 żydów Łuckich od płacenia 12 kop groszy Litewskich, corocznie za Rabbina uwolnił. Od 1660 r. powszechnie w dobrach Królewskich Rabbin opłacał Staroście swóy urząd. Szlacheckich dóbr wyłaściciele poszli za tym przykładem, i do ofiary podatkowey ten dochód podany został. (h) Pierwszy taki żyd starszy, był Michel z Brześcia. Jest w T. VII Metryki Litt: woryinale na k: 583, w kopii na k: 696 roskaz Zygmunta I 1506 roku przywiley nominacyi tego żyda. W tychże aktach są przywileie dla następców, tegoż Michela. Z takiego postanowienia starszych wyniknęli Arcy Rabbini, którzy w miastach Królewskich, a nawet w miastach wielkich Panów sprawowali iurysdykcyą. Na Wołyniu był arcy-Rabbin w Ostrogu. Zwyczay i wspomnienie iego urzędu w jednym uniwersale Podskarbiego nadały mu tę władzę. Witolda zaś przywiley na początku Statutu Zygmunt I ogłosił (i). Za Zygmunta Augusta (k) po przybyciu Lippomana Nuncyusza, spalono żydów z Rawy obwinionych o kradzież Hostyi (l). Jeśli zlutrzeni Pisarze ten czyn ganili, nie przypisuymy to tylko ich ludzkości, ale także różnemu religiynemu mniemaniu, i że iedna Luterka była w tę sprawę wmieszana (m). Owszem Przyłuski Augspurgskiego [i] Michalen ed: Baz: 1615 r. p: 25 pisząc za Zygmunta I oskarża żydów o liczne występki popełnione w Litwie, i całą moc obelgi przeciwko nim wywiera. [k] 1556 roku. Bzowski pod rokiem 1556. n. 25, p: 337 Joachim Bielski p: 600. Lubienieccii historia reformationis Poloniae li: 3 c. 4 p: 76, 77. Domalewicz in serie Archi Episcoporum Gnesnen. p: 304. Lippoman w listach ms. w moiey Bibliotece opisuią ten wypadek. Z tych sprzecznych iednak opisań widzieć można, że w tey całey sprawy rozsądzeniu, przewodniczył nie rozsądny zapał. [m] Patrz opis dzieiopisów Augspurskiego wyznania i Socynianów, tego wypadku. Kto czytał Pismo Lutra 1543 r, wydane przeciwko Tolerancyi udzieloney żydom, ten się przekona, że wyrozumiałość dla inaczey wierzących nie była cnotą Lutra. wyznania, więcey powstaie przeciw żydóm (n), niż Hoziusz (o). Zywiey ich gromi mistrz ięzyka Polskiego Rey z Nagłowic (p) niż Biskup Kamieniecki Białobrzeski w Postylii [q]. Czyny Zygmunta Augusta były często w sprzeczności. Postanowił Król na początku panowania, pobór coroczny po złotemu ówczesnemu (r), od głowy męskiey i kobieciey ; niekazał przymuszać do tego ciężaru szlacheckich żydów, lecz dodał iż niepłacący, (n) W Statucie 1553 r. wyliczywszy prawa srogie Rzymskie przeciwko żydóm, dodaie, quae (leges) apud nos desiderantur, i nie oszczędzą obelg. (o) Hozyusz w dziele Confessio Fidei Catholicae 1551 r. wydanem ed: Wiedeńskiey 1560 r. dwa razy tylko o błędach żydowskich wspomina. (p) W Postylli u Mateusza Wierzbięty 1557 r. w Krakowie wydaney, w liście I iest tyko lekkie wspomnienie o błędach żydowskich, lecz w wyłożeniu męki Pańskiey przed zgromadzonemi Panami i chrześciańskim ludem tegoż roku wydrukowanem w liście 8. woła, aby wszyscy cbrześcianie lepiey wypleniali żydów, iak siebie wyplenić przez nich dozwolili. (q) Ed. krak: 1581 r. ta Postylla mało czytana, zawiera rozrzucone piękne myśli i wyrazy. (r) złł; 9. gr: 18(...). nie będą mieli tych swobód, które tylko żydom królewskim służą. Jeden poborca na cały kray ustanowiony (s). Tak ogromney opłaty naznaczenie, musiało pociągnąć fałszywą za sobą lustracyą, kiedy tylko 16,58g żydów oboiey płci narachowano (t). Kazano im dawać do mennicy srebro podług dosyć niskiey ceny (u), a handel ścieśniono. Zakazano handlować końmi pod karą śmierci [w]. Z miastami poruczono o handel zawierać umowy (x), a nad wzaiemny opis kupczyć nie maią prawa (y). Ustawnie używano żydów do arend różnych dochodów (z) , a naysurowiey [s] 1549 r. X. Metr: kor: 77 p. 214. Przywileie. Nostris Judaeis concessa sunt, słowa ustawy. [t] Patrz Xięgę percepty z r. 1551, 52, 55 w moiey bibliotece. [u] Uniwersał Zygmunta Augusta 1569 w Metr; Kor: równy iest uniwersał 1578 r. 14 kwietnia Stefana Króla w Metr: Kor: w X. 91 p: 367 odwołuie się do dawnego zwyczaiu juxta veterem consvetudinem żydzi czystego srebra tysiąc grzywien dać powinni. [w] Vol; L. 2. p: 607. V. L. 2. 1565 r. p: 690, [y] 1567 r. tamże p: 725. (z) Patrz akta i reiestra, tudzież noty ówczesne. zakazywano prawami, aby ani zup , ani ceł, ani żadnych naym ów nie trzymali ( a ) . W tey nawet ustawie Synody dyecezyonalne (b) i niektórzy pisarze znaydować chcieli zakaz trzymania szynków. Powszechny w czasie tey ustawy i po iey ogłoszeniu zwyczaj, przekonywa , że nie w tem rozumieniu brano wyrok woli naywyższey (c). Broniono aby czeladź chrześcianska u żydów niesłużyła , a żaden z pisarzów nie narzekał, żaden głos się nie podniósł, iż Zygmunt August upewnił żydóm Poznańskim , iż ich władza śmiercią występnych podług ich prawa karać może; a opiekunem tego przywileiu naznaczony był każdy Jenerał wielkopolski (d). Musiała więc bydź opiniia powszechna, (a) 1562 r. p: 624, 1565 V. 2, p: 691 ponowiono tę ustawę pod karą konfiskaty 1647 r. V. L. 4 p: 102. (b) Lipskiego Synod Łucki 1620 r. Płocki 1735 r, (c) Patrz akta ówczesne. Zaprzeczyć iednak nie można , iż pod imie ogólne naymów ten wyraz podchodzi. (d) 1571 r. w Metr; kor: X. 110 p: 61. Starszym żydowskim pozwolono, in omnibus eriminibus et excessibus, Judaeos vel Urbe pellere , vel etiam vita privare, et ut nulla iak w wielu innych była kraiach, że żydzi są oddzielnym narodem. Nie szczególnych tedy osób, ale ogółu należy pilnować, rząd ich wewnętrzny zostawiać im samym (e). W Litwie upewnił Zygmunt August zwierzchność żydowską, iż będzie sprawować zupełną władzę nad społecznością. Odiął im wolność noszenia łańcuchów złotych i kruszcu drogiego przy pasach i szablach, ale pozwolił żydówkom chodzić podług przemożności. Nadto pozwolił im nosić sygnety (f), na których albo święte imię Jerozolimy (g) pro hoc difficultas a moderno Palatino, et pro tempore existenti non inferatur. Porucza się każdemu Jenerałowi Wielkopolskiemu, aby był do wykonania tey ustawy Kommissarzem Królewskim. [e] Wacław Grabowski o żydach w Koronie 1611 r. p: 8. W statucie drugim przepisano co do słowa w art: 8. statutu 3go. Między różnemi ułomkami Aktów Metr: Kor: które nie były oprawione, znalazłem spory urzędownie przed Zygmuntem I. 1540 roku wprowadzone, czyli żydzi maią nosić sygnety z napisami. W obronie dosyć niezgrabney iest wyraz, że tam iest wyryte święte imię Jerozolimy,i że za karę grzechów te pierścienie noszą. Aloizy Novarinus w dziele electa sacra ed; albo rzeka Sabbatión (h) bywała wyrytą. Komendoni Kardynał i Poseł do Zygmunta Augusta, objeżdżaiąc południowe nasze prowincye, chwali dosyć żydów (i), świadczy 1629 r. F. na k. 442. mówi o tych pierścieniach. Observatum est plerosque Hebraeos in annulis figuram Jerusalem gestavisse, idque praecipue praestitisse, cum a Patria Babyloniae exules essent, ut saltem patriae memoria recrearentur, eam in annulis quod, assidue ad illam cogitarent adeo, ut corpore quidam ipsi a Patria exularent: Patria vero ab eorum mentibus exularet nunquam, ad hunc ritum plerumque non insulse vocarit illa Regii Prophetae verba ps: 136 . Si pblitus fuero Jerusalem , oblivioni detur dextra mea. W Katullu in Argonauticis i w Pliniuszu Hist: nat: li; 35. c. I. mamy , że Prometeuszowi starożytność także dawała pierścień , aby ustawnie patrzał na okruchy skały. Z podobnych wyobrażeń często bywaią podobe wnioski. [h] O Rzece Sabbation w § VIII mówimy ; Manasses ben Israel w dziele o nadziei Izraela na k, 65 a z niego Wolfius Bibliothecae Hebraicae 1715 r. T. 2 p: 141 mówi, że dwóch żydów Polskich z dalekiey drogi powróciwszy, wydało w niemieckim ięzyku opisanie tey rzeki. Tę xięgę późniey na żądanie Jezuitów na Wrocławskim iarmarku spalono , teraz żydzi różne pieczątki noszą, [i] Vie du Cardinal Commendoni par ich znaczenie, uwiadamia że w stroiu nie różnili się od chrześcian, a w listach iego znayduiemy opisy ich sprawności (k). Gratien,, traduit par Flechier Paris 1614. p: 190. On trouve encore en ces Provinces une grande quantité des Juifs, qui n’ y sont pas meprisés, comme en plusieurs autres endroits. Ils n’y vivent pas miserablement des laches profits, des usures, et de leurs services, quoiqu’ ils ne refusent pas ces sortes de gains: mais ils possedent des terres, s’occupent au commerce et s’ appliquent même a l’ etude des belles lettres, particulierement, à la medicine, et à l’ astrologie : Ils ont presque par tout la commission de lever le droit des entrées, et du transport des marchandises. Ils peuvent pretendre à une fortune assez considérable, et non seulement ils sont au rang des honnêtes gens: mais quelque fois même ils leurs ccmmandent. Ils n ’ ont aucune marque qui les distingue des chrétiens ; il leur est même permis de porter l’ epée י et d ’ aller armez. Enfin ils jouissent du droit des autres citoyens. (k) W kilku miejscach listów Kommendoniego które są w bibliotece Barberinich w Rzymie i w archiwum Watykankiem. Kopiie mam u siebie. Wspomina, iż ieden doktor żyd miał przystęp do Króla i do wielu Panów. Zdaie się że to iest mowa o Szymonie z Gintzburga przełożonym Poznańskim. Mówi, że listy bezpiecznie przez żydów przesyła, lecz nie takie daie żydóm koło Krakowa i Warszawy mieszkaiącym pochwały iak Ukraińskim. W Prusiech za tego panowania, żydzi wypedzonemi zostali (1). Za Henryka Walezego oskarżono żydów w Litwie, iż dziecko chrześciańskie zamordowali. Wymowny Skarga, iuż tę dziecinę w żywotach świętych ze czcią wspomina, lecz następca Henryka Stefan ogłosił przez uniwersał, aby win dzieciobóystwa nie zarzucano żydóm, iako nie maiącym morderczćy nauki (m). Za tego panowania Klonowicz poeta, rymem dosyć szczęśliwym dotykał żydów, i pogardzie ich oddawał(n). (1) Geschichte von Preussen Eaczko 1795 r. Königsberg 8. T. 5 p: 437. [m] 1576 r. W X: Metr: Kor: pod lit: A. F. p: 382. (u) Pod tytułem Victoria Deorum Sebastiani Sulimirscii ed: 1583 c. 14 p: 73. ״ Abraamo se Judaeus iactare parente ״ Progenitum ( si forte rogas ) inglorius audet. ״ Quo nihil est levius, toto nil vanius orbe. ,, Qui se explere putat sutnmi praecepta tonantis; ״ Si vicibus crebris in pelle notata susurrat ״ Interea celebres usuris aggravai urbes. ״ Miris aucupiis captans ignobile lucrum, ,, Et quamvis mercatur, aquas mercatur, et auras. ״ Mercatur pacem et pretio venalia iura, ( chis, ״ Unde tarnen mercetur, habet, placetque roonar״ Undeque consveti iaciat sua semina lucrii Za Zygmunta III wydawać zwierzchność duchowna osmieliła się pozwolenia na stawianie Synagóg; zachował się ten zwyczay aż do naszych czasów (o). Zaczęto częściey dawać pozwolenia na drukowanie xiążek, zapewna ich nie czytano, gdyż w nich się znayduią łaiania i naygrawania chrześcianóm (p). Przecław Moiecki 1598 r. (q). Mieżyński ״ Quos dum praefecti spoliant, spoliantur ab illis. ״ Non etiam fiscus tali securus ab arte est ״ Omnes usque adeo violentum fascinat aurum!,, Haec est Abraami (si displacet) unica proles )} Justitiam, et primi mores imitala parentis, ״Sed jam degeneres missos faciamus Haebreos, , Sordibus urbanis latent caenoque profundo, Fortuuis hominum simul insidientur, et ipsis, Intima qui fures in viscera sponte raptant. ,, Qui tineas hominum propriis in manibus abdunt, ״A quibus admissis ingens arroditur orbis, Et velut a veteri pereunt a rugine gentes.״ (o) Patrz różne akta konsystorskie. Za ostatniego iednak panowania ustawały pomału te nadużycia. (p) Widzieć można dzieło pod tytułem Jad chazakach, Aarona z Kazimierza, potwierdzone przez urząd Archidyecezyonalny Gnieźnieński 1557. 18 Januar: iak na ostatniey karcie to iest wymieniono. (q) Okrucieństwa żydówskie u Siebeneychena przedrukowano 1618 i 1649r. ט- w 1618 (r) wyzionęli to wszystko, cokolwiek wściekłość przybrana w religiyną gorliwość, wydać może. Porozumiewał ieden z tych pisarzów o czary żydów, i z tego względu, że tyle znaydowali obrońców (s). Dziennik seymu 1618 r. (t) okazuie, że iedni Posłowie Mieżyńskiego apostołem prawdy, drudzy wzruszycielem spokoyności nazywali; a ieden był wyrzut, iż te mniemane czary były w zwodzących cnotę pieniądzach (u). Tych dwóch pisarzów duchem ożywione były poźnieysze, za innych panowań przeciwko żydóm pisma (w). Sleszkowski lekarz rozgniewony,że żydów doktorów używali chorzy, pisał przeciwko tey swobodzie wybrania z niewiernego ludu lekarza (x), a w osobnem r Zwierciadlo Korony Polskiey, urazy ciężkie i utrapienia wielkie od żydów ete. na Seym: 1618 r. (s) p: 107. (t) W ms. w moiey Bibliotece. (u) Tamże. (w) Wagliciusza, swawola wyuzdana żydowska 1648 w Krakowie. Lament dzieci pomordowanych przez żydów 1651 r. i liczne dzieła z których wielka część w tytułach zapowiada albo stronność albo nierozum. [x] Jasny dowód o doktorach żydówskich, pismie o powietrzu nie rumieni się głosić, że powolność rządu dla tego plemienia Izraela, iest przyczyną kary nieba, w rozciągnieniu zarazy (y). Na początku tego panowania, statut Litewski (z) przypuścił do szlachectwa przechrztów. Nie wiele skutku miała ta ustawa (a); lecz potem, gdy potomkowie tych przechrztów iż nie tylko duszę, ale ciało swoie na wieczne zginienie daią, którzy lekarzów żydowskich i Tatarów używaią, od pewnego zakonnika napisany, a przez Sleszkowskiègo Doktora wydany 1623 r. Przedrukowane to pozionie dzieło 1649 w Krakowie. (y) O powietrzu morowem w Kaliszu 1623 r. (z) R. 7. A; 16. Dóyść nie mogłem za czyiem staraniem to prawo w poprzedniczych dwóch statutach litewskich nie będące, umieszczonem zostało w trzeci statut. Mniemam, że gdy w Hiszpanii podług świadectwa Mariany pod r. 69y3 nadano wielkie swobody nowo nawróconym żydom, ten przykład wzięto za wzór. Szlachectwa w Litwie było daleko łatwiey dostać, niż w Polszcze, w którey do 1601 r. królowie choć z ścieśnioną władzą iednak te zaszczyty nadawali. Grabowski w dziele o żydach w Koronie 1611 r. p: 28. Zaślepieni są ży dowie, że w xięstwie ( mówi o Litwie ) i szlachectwa i wiary Boskiey kaiaią się. wzmogli się w maiątki, zniżyć ich chciano (b). Jeśli za Władysława IV i Jana Kazimierza powstawało pospólstwo w różnych miastach przeciwko żydom (c), ieśli fałszywe zbrodnie im przypisywano (d), wzdryga się pisarz wyznać winę rządu, iż żydzi trzymaiąc arendy w południowych prowincyach nękali chłopów, i przyłożyli się do tego powstania, które wstydem i smutkiem naszych naddziadów okryło (e). Nie szukaymy w Konstytucya 1764 r. tit: Neofici V. L. 7. p: 44 nakazała kupione dobra Neofitom we dwa lata przedać pod karą konfiskaty, i wytłumaczyli ten statut nie podług iego właściwych i prostych wyrazów. Konstytucya 1768 roku p; 803 zachowała Neofitów przy ich dawnych prawach na przeszłość. Oprócz różnych skarg znayduiących się W aktach, mamy instrukcyą 1664 r. 22 8bra stanów Praskich. Ut tumultus contra Judaeos et eorum caedes in civitatibus Polonii coèrceantur. Kiedy powszechnie żydów oskarżano o czary, rozumiano, że diabeł ciało męczonego na torturze, przenosi na cień, i dla tego żyd nie przyznaie się. Patrz żydowskiego processu odgłos 1720 r. ten ieden przykład nie rozumnego pisma, niech dowodzi iakiego rodzaiu winy żydom przypisywano. (e) Patrz Climacter I Kochowskiego. prawach surowości przeciwko żydóm ; ale pilnować należy, aby nie byli w mocy nas obdzierać ; mówili kozaccy posłowie do Jana Kazimierza (f). Nie usłuchano tego głosu i dopiero zwycięstwo pod Beresteczkiem, zatrzymało zwycięskie hordy. Smutna w niedołężności rządu była ostateczność, iż w tym przedmiocie była srogość, gdzie należało udzielać obrony ; a tam występną zachowano powolność, gdzie surowość na uciskaiących była prostym obowiązkiem. Pod panowaniem Jana Kazimierza, spodziewali się żydzi Messyasza. Sabbatai Zavi sławny oszust, był przedmiotem ich uwierzenia. Przychodzili żydzi z Polski i innych kraiów do Stambułu, gdzie w więzieniu mieszkał, a wydawdł obwieszczenia że iest Messyaszem (g). Nehemiasz żyd Polski przekonał turecki rząd o wstydzie którym się okrywał, iż to fałszywe udawanie pozwolono (h). Za Michała Króla zdzierano żydów (i), W ms. Biblioteki Załuskich. Joannis á Leut de Pseudo Messiis Disertatio w T. XXIII Ugolina p: 1076. Tamże p: 1181. 6. Supplika do króla 1670 r. 12 maia od pisano przeciwko nim ustawy (k), a przypisywano im zdrady dla Turków (1), których nikt nie dowiódł. Pod Janem III xięga praw broniła żydów od ucisku (m). Akta konsystorskie (n) różne rękopisma świadczą zuchwałość w ich postępowaniu, i odkrywaią przyczyny dawaney protekcyi (o). Za Augusta II żydów drukowana w Warszawie. Juz oczy nasze wypłakaliśmy, worki nasze próżne, każdy nas obdziera, z głodu umarło wielu., etc. (k) 1670 r. V. L. V. p: 77 zakazano naysurowiey trzymać czeladź chrześciańską. Myt i żadnych przychodów arendować nie mogą, od pieniędzy pożyczanych brać więcey prowizyi na rok iak 20 od sta, w czasie processyi okna zamykać maią. Szumowskiego Koniuszego nadwornego kor: posła do traktatu buczackiego 1672 1O marca, 18 kwietnia zawieraią uczynione mu o żydach donoszenia. List 4 maia uwiadamia, iż porozumienia żydów nie są dowiedzione. (m) Konstytucye 1673, 678, 685, 690. (n Akta konsystorza krakowskiego i gnieźnieńskiego. (o) Mieli przystęp do króla, którego w jednym hebrayskim panegiryku synem słońca, królem królów i zbawcą swego narodu nazywaią. Oskarżono króla w radzie senatu 1682 r. 16 czerwca, iż zydzi mieli wpływ do wyiednywania od tronu łask. Jeszcze są teraz powieści o dworze Jana III i faworycie żydzie. rozhukane wóysko roznosiło ucisk, którego żydzi naywięcey doświadczyli (p). Władza duchowna nie przyymuiąc od dawnego iuż czasu wyroków soboru Bazyleyskiego (q), kazała iednak dopełniać ten przepis, który missye w synagogach naznaczał(r). W Mazowszu uchwała obywatelów [s], wyroki sądów (t), akta synodu Płockiego nieco późniey (u) zapowiedziały srogość na (p) Konstytucye 1717 r. V. L, VI. p: 319 nakazała bronić żydów od chłopiąt, i wszelkich innych napadów. Suppliki 1716, 1718, 1720, 1722 r. do Augusta II. podawane i u mnie będące, maluią zuchwałość żołnierzy do najwyższego stopnia: (q) Patrz rozdział o prawie kościelnem W Polszcze. [r) Process Szaniawskiego biskupa krakow; 1718 r. 11 lipca. W e Lwowie 1721 r, taka missya była wsparta wóyskiem, bo żydzi prosili aby ich nie męczono temi kazaniami, które ich nie nawrócą ; patrz akta Szembeka kanclerza pod tym rokiem w moiey bibliotece. (s) Laudum 1720 Feria 3 post Dominicam cantate iest wydrukowane w ogłosie processu Zuchowskiego p: 349. (t) Przywiedzione są w Synodzie Płockim 1733 ed: warszaw, 1735 p: 10. (u) Pod Załuskim 1733,4 sierpnia w Pułtusku odprawiony synod, wybrał plenipotentów, tych, którzy żydom daią wsparcie lub puszczaią karczmy w arendę, albo ich w dobrach trzymaią. Za Augusta III gdy władza kraiowa paraliżem była dotknięta, cząstkowe władze dotykały i broniły Izraelitów. Szukali żydzi wsparcia u naczelnika duchównych (w), kiedy od Króla skuteczney zyskać nie mogli obrony (x). W ten czas podniósł się wśród żydów Frank, który chrześciańską wiarę przyiął, a zabobony żydowskie zachowywał, i naczelnikiem oddzielney ogłosił się (y) sekty. aby czynili o wykonanie praw przeciwko żydom wypadłych. (w) Supplika do prymasa 1759 r. drukowana. Hadziewicz podstoli łukowski Patron w trybunale lubelskim naymocniey w smiesznem piśmie, którego pod ręką teraz niemam, przeriwko żydom powstawał. Patrz różne reskrypta za tego panowania wydane. (y) Około 1750 r. z wołoszczyzny przybył ten przechrzta z innemi współbracią. Duchowna władza zaczęła z nim dysputy. On chciał mieć religiią za narzędzie swojey wielkości. Wyznawał Chrystusa, ale mniemał, że wiele obrządków trzeba godzić z żydowską wiarą, on zaś iest między obudwóma religiiami pośrednikiem. Oddany został do częstochowskiey fortecy. Przez moskalów wypuszczony. Uwolniony udał się do Wiednia i do Morawii. Józef II wyjechać mu Za Stanisława Augusta zniesiono wyższe rabbinowstwa, zliczono długi powszechnościów, oddano ich uporządkowaney władzy kommissyi skarbowey (z). Zapowiedziąno tym którzyby wzięli się do rolnictwa uwolnienie od pogłownego (a), i iuż miałem tę pociechę, że kilkanaście familiy w czasie mego urzędowania w kommissyi skarbowey użyło tey swobody (b). Pracowało wielu nad żydów zupełną poprawą. Plan cały iaki był, wystawiamy w końcu tey rosprawy. Kiedy w 1794 roku rospacz uzbroiła stolicę, żydzi nie lękali się śmierci, zmięszani z wóyskiem i ludem dowiedli, że niebeśpieczeństwo nie iest im straszne, a sprawa oyczyzny iest miłą (c). kazał. W Offenbach nie naydawniey umarł, i pogrzebiony został z dziwaczną okazałością. Uczniowie iego w Warszawie osobną składaią społeczność. Lecz gdy Franka uczniowie iuż nie są żydami, w tey rosprawie mówienie o nich nieco dłuższe, nie może mieć mieysca. (z) Konstytucya 1764 i 1775, (a) Konstytucya 1775 V. L. VIII p: 147 i 631. (b) Patrz móy rapport 1787 r. z prowincyi ruskiey i ukraińskiey. (ej Urzędowy dziennik powstania warszawskiego 1794 r. w gazetach warszawskich. Za tego ostatniego panowania, dawno zapomnieni większćy ścisłości żydzi, stali się nieco powszechnieyszemi. Odnowili dla siebie pochlebne imie chassidim o którem w § I tey rosprawy mówiłem. Gmin przypadkowe różne nadawał im imiona. Szczęśliwie zwodził przechrztów Frank. Izrael Hirszowicz Między-bozki na Podolu rabbin, chciał bydź także naczelnikiem nowego wyznania między żydami. Zagłębiał się w kabbale. Pochód ieden tego taiemnego podania aż do Moyżesza Maimonidesa, równie z innemi żydami ogłaszał. Lecz ( podług niego) Lauryl żyd 5335 r. ( 1575 ) w Egipcie, w bibliotece Maimonidesa niezmiernie-ważne znalazł umieiętności: te wszystkie razem wzięte okazały nie znane wielu prawdy, i doprowadziły oddaiących się rozwadze do bliższego ieszcze poznania przymiotów Boga, i ich uczenia w uroczystszym sposobie. Modlitwy są które w Jerozolimie żydzi odprawuią z niektóremi odmianami, które Sanhedrin (d) miał ustanowić. Do (d) Co iest Sanhedrin, mówiłem w § I moiey rosprawy. modlitwy przystępować powinni z naywiększą uwagą, a w jey odnoszeniu naywyższą okazuią gorliwość w klaskaniu i ustawnym ruchu. Zawsze są wesołemi, przynaymniey spokoyność umysłu okazuią: iałmużny chętnie, a naywięcey do Jerozolimy posyłaią. Każdy Izraelita ma dwie dusze, iedna zła w lewey komórce serca, druga dobra w mózgu przemieszkiwa. W ustawney walce między sobą też dusze zostaią. Modli się człowiek o wsparcie, aby cnotliwa dusza olrzymała wyższość: uświętobliwiony człowiek ośmiela się przenosić duszę swoią do Boga. Jeden z jch rabbinów (e) zaklął ią, ta stanęła w niebie, mówiła z Messyaszem o iego przybyciu i otrzymała odpowiedź że w ten czas przyydzie, kiedy tak wszyscy będą umieli kabbałę iak on. Oddani iedynie spekulacyi rabbini, ubrani w białe szaty iak Esseńczykowie głoszą obowiązki wyższey doskonałości i większego zaufania w Bogu. Tą mistyczną sektą gardzono w polskich prowincyach. (e) Izrael rabbin w liście do szwagra Gerszona. Odpowiedź na tę xiążkę iest dzieło zwane zemer orycym. Kilku wędrownych uczniów Eliasza rabbina Wileńskiego, nietolerancyi stali się przedmiotem. Prześladowanie pomnożyło ich liczbę. Gmin przetworzył imię Hassidim na Hussitów. Od rabbina w Karolinie pod Pińskiem nazywaią ich karlińcami, w innych mieyścach pod imieniem kitayców są znanemi. Polemiczne spory wydały xięgi. Naysławnieysze dzieło które Hassidim ogłosili iest Tania (f), na które inni rabbanici patrzą z gniewem, a odpowiadaią na nie z nie rozsądkiem (g). Spodziewano się w rządzie polskim, że Hassidei niebawnie zgasną, gdy się o nich nikt pytać nie będzie. Teraz ich liczba powiększyła się. Pozorną ich świętość inni rabbanici oddzielaią od win, które im zarzucaią. Byłem tego zdania, aby niemi (f) Zelman Boruchowicz iest autorem tego dzieła: ma także tytuł Likutey amorim. Ostatnia edycya iest w sławuckiey drukarni na Wołyniu. W xiążce Zemer Orycym wyłaiawszy autor Hassideów nadawszy im nazwiska heretyków, porównawszy ich z karaitami, obiecawszy przeklęstwa, dziwi się, iak można polecić wesołość, kiedy Izraelita ustawnie płakać powinien. Na przeniesienie duszy do nieba w niezatrudniać się, spory wynikaiące ile spokoyności publicznej nie zagrazaiące, usunąć od uwagi, a dozwolić odkrycia śmieszności w mistycznych wykładach rzeczy dziwacznych. Jak daleko spory zaszły w Litwie między pospolitemi,rabbanitami a Hassideiami, nie iest mi wiadomo. § IV. Krotki rozbiór przywileiu. Bolesława Xiążęcia, potwierdzonego przez Kazimierza wielkiego i Witolda. Iod. Kiedy iest sprawa przeciwko żydowi gdzie świadków potrzeba, przekonać należy żyda świadkami, z których dwóch ma bydź katolików, a ieden żyd znaiący prawo żydowskie. Ten warunek na pierwszy rzut oka, iest niesprawiedliwy, w oświeconym wieku mieysca mieć nie powinien. Lecz w czasie kiedy władza rządowa chciała drzeć żydów, którym nawzaiem zdzierać pozwoliła innych kraiu mieszkańców; kiedy fałszywa zachwyceniu poważnie mówi, że to tylko bydź może w ziemi świętey, i że żaden naywiększy kabbalista, takim czynem nie chlubił się. i uniesiona gorliwość kazała żydów uważać za morderców dzieci chrześciańskich, a za nieprzyiaciół rodu ludzkiego ; w ten czas dwoiaka chrześcianina i człowieka nienawiść, nazywała często wszelkie śrzodki zguby żyda godziwemi. Widzieli żydzi, że ieszcze XIV wieku wolno było chrześcianinowi, pluć na żyda. Akta Bollandystów zawierają, dowody (h), że poważnie i uroczyście przededrzwiami kościelnemi trzy razy na rok policzkowano żyda na pamiątkę i ukaranie podobney sromoty, uczynioney Chrystusowi. W Bitteryku do 1159 r. przez 15 dni (i) od Kwietnia do przewodney niedzieli, pospólstwo miało zwyczay pokazujących się żydów kamieniami obrzucać. Krzyżownicy pomnażali nienawiść ku żydóm. Żydzi wiec świadectwu nieprzyiaciół wierzyć nie mogłi. Ta iednak swoboda udzielona żydom wywróciła u nas warunki inne tego przywileiu (k), stawała się przedmiotem niechęci Miesiąca maia T I p: 142 w życiu S. Teodora. Vaisset Historiae occitanensis T 2. [k] W instrukcji od seymu 154e r. do króla, w aktach Tomickiego iednostayne użalenie w Czechach (1), zkąd my tego przywileiu wzór wzięliśmy (m), była przyczyną bezkarności, gdyż ciężko było żyda i ieszcze wiadomego prawa żydowskiego mieć świadkiem czynu ; do którego umyślnie ludzi w oznaczoney prawem liczbie, sprowadzać za świadków nie można było. 2re Prócz rzeczy kościelnych i krwią zbroczonych, wolno wszystko żydóm brat w zastaw, a gdyby zastawa była kradziona, żyd się odprzysięże, że o kradzieży nie wiedział, i połowę pieniędzy, za które wzięta była zastawa, wróci. Prawa wszystkich prawie narodów, zakazywały brać takie rzeczy w zastaw, bo świadczyły albo złodzieystwo, albo zabóystwo. Dodano we Francyi zakaz dawania w zastaw niewianego zboża, bo z stodoły w takim stanie złodziey naywiecey mógł wynosić (n). na ten warunek przywileju znayduie się. Nazywaią go stany niesprawiedliwym, a z tey części swobody wnoszą, że całe nadanie ma cechy stronności dla żydów, ucisku dla chrześcian. Patrz w Metr: kor. sekretny list stanów czeskich do Zygmunta I,1526 r. 19 kwietnia. (m) Patrz przywiley Ottokara króla Sprawiedliwie Grabowski twierdzi (o), że ten podział summy, w którey rzecz kradziona była zastawioną, bardziey do kodexu złodziejów, niż do porządnego należał prawodawstwa. 3cie. W sprawie oddania zastawy Chrześcianinowi iest bliższy do odprzysiężenia, że nie miał zastawy, albo w takiey summie ią trzymał. 4te. W kłótni między żydami, grzywny nie do sędziego miasta, ale do skarbu xiążęcego iśdź maią. Szlachcic ma żydowi rany płacić iak szlachcicowi. Panuiącego skarbowi tyle zapłaci, ile będzie naznaczono. Żydzi byli pod opieką panuiącego, wskazane pieniężne kary należały do iego skarbu. Sędzia który z swego wyroku nie ciągnął zysków, nie miał przyczyny ich uciążać. Przeniósłszy się do owych wieków, w których to prawo było wydane, zdaie się że było potrzebnem. żydom służący w 1268 r. wydany, z poprzedniczych nadań ułożony. [n] Lauriere ordonances des Rois a: 1218. [o] W piśmie o żydach W Koronie 1611.r. in 4. 5te. Od przewożonych, ciał umarłych, opłata brana nie będzie. Chrześcianin niszczący cmentarz żydowski, utratą dóbr ukaranym bydź ma. Nie wolno było żydom w jedenastym i dwunastym wieku mieć cmentarzów, iak w jednem mieście. Do Carogrodu sprowadzano ciała żydów umarłych (p). Henryk III w 1177 r. pozwolił dopiero w jnnych miastach prócz Londynu mieć cmentarze : pierwiey bowiem w tem tylko mieście grzebać ciała współbraci wolno im było, które z dalekich mieysc wożono (q). W podróżniku Beniamina z Tudeli, i Petachiasa z Ratyzbony, nie widzimy nazwiska synagog w Polszcze. Musiały tedy bydź nader rzadkie. Przewóz ciał bywał zatem częsty, a właściciele gruntów twierdzili mieć prawo myta od wozów. 6te. Rzucaiący kamieniami na szkołę żydowską, odda staroście za grzywny dwa funty pieprzu. (p) Nicetas in Andronico. (q) Prius enim Judaei mortui Londonias ferebantur sepeliendi. Roger Hoveden pod r. 1177. Dawanie tego rodzaiu grzywien, na p ierwszy rzut oka dziwić może: lecz zagłębiwszy się w dzieiach , widzimy w różnym sposobie daniny i grzywny z tego Jndyyskich kraiow płodu. Kiedy Alaryk pierwszy raz w roku 363 dobywał Rzymu, Honoryusz cesarz kupował u niego tymczasowy pokóy, między, różnemi opłatami, dół mu trzy tysiące funtów pieprzu ( r ): widzimy dawne ustawy niektórych miast, a w nich grzywny pieprzowe. Miasto Nüremburg posyłało miastu Heilbronu co rok funt pieprzu (s). W Frankforcie nad Menem , trwa do tych czas zwyczay, że na pamiątkę uwolnienia od ceł kupców miasta Worms i Bamberga, zbieraią się kupcy podczas iednego iarmarku , i graiąc pieśń starożytną niemiecką z muzyką, oddaią w jmieniu tych miast frankforskiemu burmistrzowi laskę białą, na znak uznania władzy , i funt pieprzu w kubku drewnianym , w daninie wdzięczności (t). Nadto widzimy, że w niektórych mieyscach dawali [r] Zozim li: V. p: 364. (s) Jonathan Fischer, Handelsgeschichte T. 2 p: 80. (t) Tamże. żydzi pieprzu daninę kościołom. Pitto (u) przywodzi dwie ustawy, pierwszą dwunastego, drugą trzynastego wieku, przez które katedrze akwitańskiey żydzi pieprz dawać byli obowiązanemi. Jaka tedy była danina lub kara na żydów, takąż też wzaiemność ustawa dla nich oznaczyła. Nie potrzebuiemy zaś przywodzić że iedne ustawy w takim przedmocie były wzorem drugim. 7me Przysięga na dziesięć przykazań, żydowi nie powinna bydź naznaczona tylko o wartość przechodzącą szacunek 50 grzywien srebra topionego ; lub w rzeczach o które był zapis przed panuiącym;, w mnieyszych zaś sprawach przed szkołą przysięgać ma. Jak rzadko powinna bydź przysięga przez żyda wykonaną, iakie są iey rodzaie, niżey mówimy. Często władza sądowi w małych przedmiotach nakazywali przysięgę żydóm, aby iey nie wykonywali (w), dla tego do (u) Historia Ecclesiarum Occitanensium. Pierwsza ustawa iest 1143 r. na k: 122, druga 1285 r. na karcie 160. (w) Patrz supplikę żydów do króla Michała 1670 r. większey wartości sprawy, uroczystszy przyłączono obrządek. 8me Gdyby dowodów istotnych nie było kto zabił żyda, panuiący będzie o tym wypadku uwiadomiony. 9 te. W zarzucie żydowi o zabóystwo dzieci chrześciańskich, trzeba mieć trzech świadków chrześcian, tyleż żydów ; a nie dowodzący, równey karze podlega, iak przekonany o występek. Mówiliśmy w § I o powstaniu żydów pod przewodnictwem Barcoqueby przeciwko Adryanowi. Ten zdziczałey hordy naczelnik wycinał dzieci nieprzyiaciół, a tymczasowi zwycięzcy ich, ielitami się opasywali, w których liczbie i chrześcianie iak wyraźnie S. Justyn mówi w Apologii pierwszey, znaydowali się (x). Zbrodnia pełniona w jedney woynie, iest oznaką tych poczwar, które przeklęstwu powszechnemu oddaiemy; ale nie iest cechą mniemań całego ludu Jzraelitów. Żydzi nawet w Barcoquebie uznaią człowieka, który chciał uchodzić za Messyasza, pomyślność powszechną obiecywał, a (x) Dion Cassius I: 68 redimunt se visceribus eorum. nieszczęście całego plemienia zyiącego w ten czas pod władzą rzymską utwierdził. Xięgi religiyne [nie mówiąc nawet o xięgach pisma, iako nadto znanych] podobney niezawieraią nauki, a ieśli zawziętość wyrównywaiąca niemocy, rzuca obelgi na chrześcian, my także dosyć długo nieumnieyszaliśmy słownika obelg przeciwko żydóm. Do dwunastego wieku (y) niesłyszała Europa o tych oskarżeniach. Upowszechniła ie fałszywć gorliwość, lud lekkowierny zawierzył twierdzenióm o męczeńskich ofiarach i o zabóycach. Widzieliśmy iak papieże bronili żydów przeciwko tym potwarzóm. Przykład Szwaycarów, którzy w trzynastym wieku zakazali obwiniać żydów o podobne zbrodnie (z), przez wiele rządów był naśladowany. W Polszcze liczył Zuchowski (a) przez trzysta lat zamordowanych dzieci 86. Jeden dekret trybunalski 1636 r. ile wiem, znayduie się, który tę zbrodnią zaświadczył i (y) Fleuri T. 18 p: 409, (z) Müllers Schweizer Eidgenossenschaftsgeschichte B. 1 p: 559. (a) p: 328. ukarał [b]. W metryce zaś koronney dopiero 1743 r. podobny sądu królewskiego znayduiemy wyrok [c]. Smutną nawet iest rzeczą wyrazić, że te obadwa dekreta naywyższey instancyi, nastąpiły z wyznań wymuszonych przez tortury. Były następnie takie spawy (d) w sądach. Wywieszony iest obraz przypominaiący ten srogi wypadek w Woysławicach trzy mil od Krasnego stawu. Lecz zgłębiwszy wszystkie wydane pisma, można widzieć, iż nayczęściey cnota iednych sędziów była omyloną, a drugich sumnienie niecnym zyskiem lub chęcią otrzymania poklasków skażonem zostało. Do tych czas ieszcze w Azyi chrzęścianie tey wieści wierzą, iż żydzi ich dzieci zabiiaią (e). Wszelako ieśli okazuiemy pewność; iż żydowska religiyna nauka nienakazuie wylewać krwi współczłowieka, dalecy iesteśmy od twierdzenia, iż nie mógł bydź taki popełniony występek przez fanatyków. [b] Dekret iest wydrukowany. [c] WX: Metr kor: 143 p: 418. [d] 1758, 1761, 1774 r. (e) Niebuhr Voyage en arabie: ed: Amstelod: 1780 T 2 p: 295. Czytamy o Barcoqueby powstaniu, iż iego stronnicy krwią chrześcian się mazali i ielitami ich dzieci opasywały się (f), pełni nienawiści do inaczey wierzących, wysilali taiemnie okrucieństwo, które ( choć nie w takim sposobie) na nich wysilano. Wreszcie zbrodnia kilku niedowodzi występney potrzeby wszystkich, karmienia się krwią ludzką. 10te. IViewolno iest kraśdź dzieci żydóm, a ten co kradnie י ma bydź iak złodziey karany. Kradzież dzieci żydom dla ochrzczenia, rozumiało wielu, bydź dziełem pobożnem. Wyrzuca chrześcianóm Julian Cesarz, że kradli dzieci żydom (g), i we wszystkich niemai kraiach gdzie byli żydzi, znayduiemy od rodziców żydowskich skargi na taki gwałt czyniony władzy rodzicielskiey. My do Augusta III czasów takie znayduiemy użalenia (h). 11te. Wolno iest żydom wszelkie towary kupować, chleba i innych produktów dotykać się. Patrz § I tey rozprawy. p; 303. W różnych supplikach od społeczności żydowskich. Długo zakazywano żydom, aby niedotykali się żywności, którą chrześcianie mieli kupować. Jeszcze w dziewiątym wieku obstawił za tą mniemaną potrzebą Agobard arcy-biskup lugduński (i), a Du Cange (k) przywodzi statut avenionski, który nas o podobnem zachowanem prawidle, przekonywa (l). 12te. Władza nad żydami panuiącemu lub woiewodzie albo iego zastępcy, była zachowaną. 13te. Żaden sędzia niebędzie sądził żydów, chyba od strony wezwany, sądzić zaś żydzi będą w mieyscu które sami wybiorą. 14te. Gdy chrześcianin odbierze daną żydowi zastawę, a prowizyą nie zapłacił w miesiącu, przybywa prowizyą do prowizyi. l5te. Nie wolno iest żydom, dawać pieniądze pod przepadkiem na dobra nieruchome. [i] W liście do Ludwika Dobrowolnego w T. I eppm Agobardi, Ed; Belura 1666 r. [k] In Glossario medicae et infimae Latinitatis, voce Judaei: (l) Statuimus, quod Judaei, aut meretrices non audeant tangere manu panem, vel fructus, qui exponuntur venales, quod si fecerint, tunc emere illud, quod tetigerint, tenentur. 16te. Zastawa gdy rok i sześć niedziel u Żyda zostaie , staie się iego własnością. 17te. Żydzi w dnie świąt swoich nie mogą bydź przymuszani do oddawania zastawy. 18te. Gdy żyd woła o pomoc w nocy przeciwko łotrom, a chrześcianie blisko mieszkaiący nie dąią pomocy, karanemi bydź maią. §V. Jakie są zrzódła praw któremi żydóm rządzić się pozwolono. Mówiliśmy że dwoiakiego prawa słuchaią żydzi, xiąg, pisma i ustaw , które maią z podań. Jenealogiia tey tradycyi która od Mojżesza aż do czasu spisania Mischny iest zapisana w xięgach uczonych żydowskich; nosi tylko cechę usilności żydów , iak chcą okazywać, że ich twierdzenia od samego Boga pochodzą. Sarkali oycowie chrześciaństwa , że te podania są skażone (m ), uznawali toż samo choć w innym względzie żydzi (n). Nakoniec skoro w zbiorze tych podań (m) Zbiór dowodów, patrz u Voisin Observations in proemium pugionis fidei, [n] Tamże. widzimy sprzeczność, dowód więc iest iasny, że tak iak glossatorowie i kommentarzyści w każdey nauce muszą, bydź często niezgodnemi ; tak i w tym przedmiocie wykład nie może bydź zgodny: zwłaszcza że dzieie nawet składaią świadectwo, iak celnieysi nauczyciele i ich uczniowie bywali w niezgodzie. Mischna iest to drugie prawo (o), iest to słowna ustawa (p), pomnożona wyrokami naywyższych władz w sanhedrynie i zdaniami uczonych: rabbin Jehuda świętym (q) zwany, wydał to dzieło, aby rosproszeni (o) Powszechne zdanie pisarzów żydówskich. (p) Patrz Mosesa Maimonidesa w przedsłowiu do Jad–Chazakach w przedmowie zaś do Seder Zeraim ed. Pococka 1655 Oxonii p: 1. wystawiwszy Maimonides Mischnę, mówi: Atque ecce est ilia instar turris Davidicae, super tumulum suum constitutae in qua mille suspensi sunt clypei, cum omnibus electorum in strumentis bellicis, omnia potentium scuta. (q) Hakkadosch świętego daią nazwisko Rabbinowi Jehuda który Mischnę ułożył, żydowscy pisarze. Patrz Maimonidesa ed: Pococka w przedsłowiu do Seder Zeraim p: 36. W Mischnie iak Maimonides ed: Pococka mówi, iest przywiedzionych pisarzów 130 z których izraelici mieli zawsze obecną ustawy oyców swoich. Napisane iest to dzieło albo za Antonina pobożnego (r). albo za Marka Aureliusza i Kommoda (s), Mischna składa się z pięciu rodzaiów podań. 1od. Wykłady od stwórcy dane Moyżeszowi i które znaydować należy w piśmie, i w tem różnienie się nie iest pozwolone; 2re. Ustawy Moyżesza na górze synai. 3cie ustawy o których Moyżesz nie pisał, ale należy uważać na współczesną opiniią sędziów i władz w tey mierze uczeni się różnią. 4te wyroki sądów w których są sprzeczności. 5te Zwyczaie od proroków i uczonych potwierdzone. Te wszystkie zrzódła stosował Jehuda do sześciu wydziałów. Do nasion , świąt, kobiet, szkód , poświęceń i oczyszczeń. Każda część iest podzielona na Masyktoth, czyli traktaty albo xięgi. Szczególne xięgi na dwóch, iednego, dla złey o nim opinii, drugiego dla niezgodności iego zdania z innemi, wyłącza. Zostało tedy 128 pisarzów , których xięgi służyły za materyał do tey zbieraniny w Mischnie. (r) Halicoth. (s) Tzemach Dawid ad a. 4910 i 4978, Patrz xięgę Juchazin rozdziały czyli dystynkcye, a te na Halicoth czyli §§. Pierwszy przedział o pierwszych i drugich dziesięcinach, o pierwiastkach, o roku siódmym odpoczynku ziemi etc. Drugi o świętach ; obadwa te przedziały nie zawieraią meteryałów do cywilnego i kryminalnego prawodawstwa. Przedział trzeci rzecz czyni o związkach małżeńskich, o zrękowinach, o małżeństwach, o rozwodach, o powinności wdowy, wzięcia brata bezpotomnego męża za małżonka, o ślubach czynionych Bogu przez kobiety, o kobiecie podeyrzaney (t). Czwarty przedzidł o szkodach, zawiera (t) Ten przedział ma te xięgi, 1sza Jehamoth czyli powinności zamęścia bezpotomney wdowy iednego brata za drugiego ; i sposoby uwolnienia się od tego obowiązku przez dobrowolne brata żyiącego zrzeczenia się tego prawa, 2ga Cetubot o umowach małżeńskich, 3cia o ślubach czynionych, oświadczeniu wstrzemiężliwości w pożyciu małżeńskiem, nie iedzenin iakiey potrawy i daniu oycu i mężowi władzy niszczenia takiego rodzaiu summiennych obietnic, 4ta o Nazireacie o rodzaiach i sposobie takiego oświadczenia, 5ta Githin o rozwodach i opuszczeniach żony per repudium, 6ta Sothah o kobiecie podeyrzaney, 7ma Kidduschim o zaręczynach, o sposobie tey umowy pisania, o darach zrękowinnych. przepisy o sądach, sanhedrynie, o chłoście, o przysięgach, o świadectwach, o dowodach, o bałwochwalstwie i o oycach, to iest o tych którzy od Moyżesza przynieśli podania aż do czasu mischny (u). Piąta część mischny stąnowi o ofiarach, o czystych i nieczystych zwierzętach, o pierworodnych bydlętach, o karach za winy popełnione w usłudze i o fierze rełigiyney, o mierze kościoła i ołtarza w Jerozolimie. Szósta o różnych oczyszczeniach. Wszystkich przepisów iest sześćset trzynaście (w), [u] Ta xięga ma ośm Masictotów czyli xiąg, a siedmdziesiąt cztery rozdziałów, 1wsza xięgi Baba kama Baba betria, Baba batra, brama pierwsza, brama średnia, brama ostatnia. O szkodach przez ludzi, bydlęta i inne iestestwa uczynionych, i dla tego materya sądowa zaczyna się od szkód, że sędzia powinien usuwać szkody od ludzi, iak Moises Maimonides mówi. Druga xięga o Sanhedrynie, o sędziach i o świadkach, o karach kryminalnych. Xięga trzecia Macot o karze czterdziestu plag, które odięciem iedney plagi rabbini leszcze przed Chrystusem zmnieyszyli. 4ta xięga Schebuot o przysięgach, 5ta xięga Edajot o świadectwach, [w] Praecepta affirmativa są w liczbie 248, z których 60 iest koniecznych. Kobiety do 14 nie są obowiązane. Te wszystkie 613 przepisów, revocari possunt ad tria, ad dogmata, Po wydaniu mischny, wydany został dodatek, nazwany Tosyphott czyli ostatek mischny (x). Jnne komentarze, nazwane zostały Baraietot (y). Osaias rabbin, wydał kommentarz na Genesim, zwany Bereschith Rabach, który żydzi biorą za kommentarz mischny (z). Rabinowie Chaia i Oseasz napisali Melcitot czyli pandekty (a). Rab napisał Kommentarz zwany Syphra, skończył to dzieło Jehuda, syn Eliasza, inaczey zowie się Torat Cohanim czyli prawo Lewitów. Symon syn Jochai, a podług zdania niektórych R: Jsmael, ułożył kommentarz na xięgi Deuteronomium, i numeri zwany Siphre (b). Symeon syn Joachi ad mores, et ad actiones regiminis politici. Patrz Thesaurus Ugolina T. I p: 181. Pierwszy raz w Polszcze drukowana była Mischna 1596 r. w Lublinie. Wolfius T. I p: 883. Pokazywał mi ieden rabin w Warszawie 1791 r. Mischnę tłumaczoną po arabsku, o tem przekładzie w dziesiątyrn wieku, patrz Wolfiusza T. I p: 718. (x) Thesaurus Ugolina p: 126. /(y) Tamże p: 127. [z] Tamże p: 127. [a] Tamże p; 128. (b) Tamże p: 128 wydrukowana iest Siphta zupełnie w zbiorze Ugolina. i syn iego Eliezer, w jaskini przez dwanaście lat siedząc, pisali xięgę Sohar, którą uczniowie dokończyli. Seder Olam, wydał podług mniemania wielu R. Joses (c), podług drugich R: Eliezer syn Josesa Galileyczyka Leb midot Letorah. Rabbin Johanan, napisał Talmud Jerozolimski (cc) Czas napisania tego dzieła, podłega wątpliwościóm. Maimonidesa zdanie zdaie się przeważać, że 308 roku po zburzeniu Jerozolimy, zatem 370 r. ery chrześciańskiey wydanym został. Rabbin Ase w sto lat późniey wydał Talmud Babylonski. (ccc) Te obadwa Talmudy są wykładem trudnieyszych mieysc w Mischnie, są dodattkiem ustaw i opinii uczonych aż do epoki wydania Talmudów. Z tych wszystkich wymienionych dzieł, okazuie się, co iest zakazanem, co iest pozwolonem, [c] Tamże p: 129. (cc) Pierwszy raz wydrukowany w XIII. tomach in folio 1603 B: Drugi raz w Krakowie 1616 R. w Lublinie od 1617 do 1627 R. (ccc) Talmud Babiloński, w Lublinie wydrukowany został naypierwey 1559 R. Wolfiusz T. I p: 903, co iest czystem , co nieczystym, zostawionem woli człowieka , i co iest koniecznem do wykonania. Babyloński Talmud iest nieiako większey powagi, niż Jerozolimski. Gemara nazywa się wykład Mischny, Talmud zaś zawiera całą naukę żydowską , chociaż często pod imieniem Talmudu Gemara i właściwy Talmud bierze się. Uczniowie Asy - W 73 lat po iego śmierci , dokończyli iego dzieło i to się nazywa zamknięcie Gemary (d). Pracujących nad Mischną, nazwano Tanaim (e), ci którzy pisali kommentarze , na wykład Mischny maią imie Moraim czyli Amoraim [f]. Seborei po nich nastąpili [g] daley Geonim (h), po nich są znani bliżsi naszego wieku pisarze (i) których wyniosłemi tytułami naznacza społeczność żydowska. (d) Obsignatio Gemarae. (e) Thesaurus Ugolini p: 141. (f) Słowo memera znaczy słowo mówienia. Amar znaczy mówić. (g) Thesaurus Ugolini p: l42. (h) Geonim dicuntur, quasi emintissimi mortalium , trwali 448 lat. fi) Denique post Geonim subsecuti sunt sapientes , intelligentes et periti, quorum celebretur memoria. Lecz wśród tych wszystkich pisarzów któremi zdobi lub zatrudnia się nauka żydowska; w względzie w którym piszemy iest Moses Maimonides, który w 1217 r. umarł. Ten wyłączył z Talmudu wszystkie sprzeczki i różnice zdań, i tylko zrobił wyciąg prawideł obrządkowych i prawnych w xiędze Jadchasakach. To dzieło iest przyymowane z uszanowaniem, lecz iak Maimonides nieodbiera czci od wszystkich żydów i był za odszczepieńca miany (k), tak iego dzieło nie (k.) Leben Moses Maimonides 1792 Berlin 8 Buhle Lehrbuch der Geschichte der Philosophie pod artykułem filozofii arabów, i wiele dzieł, które tego sławnego człowieka opisuią. Pococke w przedmowie do dzieła Porta Mosis ed: 1665 r. w O.x forcie wylicza tytuły, które żydzi dla uszanowania mu nadali, nazywa się on pochodnią wschodu i zachodu, fenixem i t. d. Sam zaś Moses w przedmowie do Seder Zeraim ed: Pococka powiedziawszy, że Mischna iest wieżą nadgrobową Dawida, mówi: Ego Moses f. Maimonides Hispanus ipsam extruxi, e mari Talmudis extraxi, e Saphiro Tosiphtoth fundamenta ejus jeci, ipsam carbunculo Siphrae stravi, auroque Siphri oblevi, verbis exxcllentium fulcivi, argento puro eonstrinxi, et in argilla cordis mei fudi. Estque ecce illa sicut vinea desiderabilis, qua plantatione deliciarum consitam, interdiu ac noctu iest od wszystkich, za wyrok prawodawczy uważane. W XVI wieku ; Józef zebrał xięgę Schulchan Aruch którą Moyżesz Jzrael dodatkami pomnożył. Ten zbiór zawiera te przepisy i zwyczaie, które teraz są w używaniu z opuszczeniem tych, które po zburzeniu kościoła mieysca nie maią. Dzieli się na cztery części: Orach Chaiim o religiynych obrządkach: Joreh Deach o rzeczach pozwolonych i zakazanych: Ebenhaeser o małżeństwach, czwarta Choschem ham Mischpatt o prawności i nieprawności. Uważaią żydzi i to piśmo iako szacowny zbiór przywatnego człowieka, lecz tyle ważny, ile z Talmudem iest zgodny, i późnieysi pisarze od tego dzieła odstąpili w niektórych przypadkach (l), custodivi, et ad momenta irrigavi, donec consumati fuerint flores ipsius, et matura erint, botri omnisque uva parva se aperuerit, et omnis in ea arbor geminas emiserit dederintque mandragorae odorem. Portas ejus, quas aperui non obseravi, neque interdiu aut noctu clausi, sed omni recto et mundo, libere ipsam permisi et pro munere discipulis misi. Atque ecce alligavi ipsam omnibus qui verba transcribunt, sedentibus coram Domino ut sit ex quo cornedant ad saturitatem et operimentum durabile. Patrz przedsłowie Mendelsohna do w częściach różnych mieliśmy w łacińskim ięzyku praw żydowskich wykłady. Rząd pruski polecił zbiór i wydanie tych ustaw Hirschlowi Berlińskiemu Rabbinowi, ten użył do tey pracy sławnego filozofa Mendelsohna. W przedsłowiu do tego dzieła sam wyznaie, iż iego praca iest niedostateczną ; Bo w tylu dziełach z których sędziowie żydowscy czerpaią wyroki, są różnice mniemań, są obszerne formalności, które wypisywać byłoby rzeczą dosyć nudną, a sędzia winienie mieć przed oczyma (m), My ieszcze krótszy zrobimy wyciąg, aby czytaiący mógł mieć dokładne tylko wyobrażenie tego prawodawstwa, dzieła. Ritual-Gezetze der Juden, betreffend Erbschafften Vormundschaften, Testamenten und Ehesahen, in so weit sie das mein und dein angehen, entworfen von Moses Mendelsohn auf Veranlassung und unter Aufsicht R. Hirschel Levin Oberrabbiner zu Berlin 4te. Auflage 1799 Berlin, Pisano zaś to dzieło 1778 r. i za roskazem dworu pruskiego było zebrane. (m) Dieses gehörig zu beurtheilen, muss man den Geist und die Quelle des Gesetzes beständig vor Augen haben, und immer auf die selbe zurück gehen können, wenn uns die Worte des Gesetzes, in Zweyfel lassen p; 27 Einleitung. które często bywa okryte zasłoną taiemnicy przez żydów dla chrześcian. § VI. Jakie są tedy prawa cywilne żydowskie. Wzięłem Seldena (n) i Mendelsohna dopiero przywiedzione dzieło w rękę. Czyniono przedemną tłumaczenie Mischny (o) Schulchan Aruch, sprawdziłem każde twierdzenie z opisaniami żydów uczonych, i ten prosty czynię wykład. ROZDZIAŁ I. O dziedzictwie i spadkach, prawie córek, prawie pierworodztwa. I. Męzka płeć w równym stopniu wyłącza żeńską, ieśli kto ma synów i córki, (n) Uxor Haebraea de successionibus. Halle The History of The Common Law oj England 1759 r. p: 208 przepisał, czyli bardziey przeniósł uwagi Seldena. (o) Niektórych części Mischny, które stosuią się do praw cywilnych iest tłumaczenie, i kommentarz wydany przez Konstantyna 1’ Empereur ab Opwych, w dziele de legibus synowie biorą spadki, lecz ieśli nie masz synów, córki są bliższe od krewnych pochodniczey linii ascendentes, To wyłączanie nie ma mieysca, kiedy iest w prawie mężczyzny iak córka brata, w rodzeństwie maiącem podział, lub wnuczka z męzkiey linii. Osoby z macierzystey linii pokrewne, nigdy po sobie nie biorą spadku. Dzieci po matce biorą sukcessyą, matka nigdy po dzieciach nie dziedziczy. Synowie córek wyłączaią swoie siostry, lecz nie odsuwaią córek z ciotki urodzonych, zgoła prawo wyłączenia służy tylko do rodzeństwa. W niedostatku dzieci i ich wnuków, bierze spadek oyciec, a w iego niebytności iego bracia, a gdyby ich nie było, siostry zmarłego i ich dzieci podług wyższego prawidła. Porządek sukcessyi iest taki: Ebreorum forensibus, liber singularis, ex ebreorum pandectis versus et commentariis illustratus. Lugd: Batavor. 1637 r Ten przekład sprawdzony w moiey przytomności, iest dokładny. nayprzód synowie, powtóre ich potomki, potrzecie oyciec, poczwarte bracia, popiąte potomki poszóste siostry, posiódme ich potomki, poósme dziad, podziewiąte bracia oyca, podziesiąte ich następcy, poiedenaste siostry ojca, podwunaste ich następcy. Nieprawne w kazirodztwie nawet spłodzone dzieci, nie są wyłączone od prawych, byle matka była wolną i z rodu żydowskiego. Jeśli zaś matka nie iest wolną i nie z żydowskiego rodu, w ten czas spadku po oycu niebierze. Po wdowie lub rozwódce biorą dzieci sukcessyą i ich następcy, podług wyższego prawidła. Jeśli zaś nie dóyrzały płód wyszedł po iey zgonie, lub pierwey dziecko umarło niż matka, iey krewni biorą sukcessyą. To są prawidła do sukcessyi po człowieku który testamentu nie zrobił, lecz ieśli kto uczynił dar, wola iego iest nieograniczona, ieśli zaś użył w swoiem piśmie wyrazu spadku, czyli odkazu dziedzictw a, uważa się nayprzód, nikogo nie można zrobić dziedzicem, kto nie iest praw tym następcą, ani wyłączyć można prawego następcę. 2re Wolno iednak powiększyć część iednego z dziedziców, byle prawu pierworodztwa przez to nie stała się krzywda. Człowiek przy zdrowiu może czynić dar ale nie testament. Córki od sukcessyi po oycu są wyłączone, wszelako z całego maiątku utrzymuią się, dopoki są małoletnie i za mąż nieidą, i w tey mierze maią siostry przed bracią pierszeństwo (p). Dla każdey córki przed działem, wyznacza się posag i wyprawa. Używać wyprawy i brać procentu od posagu nie może, aż kiedy za mąż póydzie. Posagu ustanowienie (gdy oyciec nie naznaczy) ma takie prawidła. Naypierwey: idąca za mąż córka bierze dziesiątą część maiątku pozostałego, uważać iednak sąd winien okoliczności domowe i wnioskować ma, wiele oyciec dałby posagu? ieśli iedną córkę oyciec za życia wydał, a okoliczności fortuny nie zmieniły się, w ten czas (p) Rabbini niektórzy utrzymuią, że kiedy ruchomy iest tylko maiątek, równa utrzymywania iest synów i córek powinność. iedna zachowuie się proporcya. Jeśli oyciec nie naznaczył posagu i trudno iest zgadnąć wolą oyca, druga córka bierze dziesiątą część pozostałości i t. d. Utrzymywania córek, powinność iest nieodmienną, ściąga się do fortuny oyca. Czy należy się wyprawa z macierzystey substancyi, czy tylko z oyczystey, dzielą się rabbini w zdaniu (q). Kiedy córki same dziedziczą, nie zamężne utrzymuią się z całey substańcyi, ale do posagu i wyprawy nie maią prawa, do dnia zawarcia małżeństwa. Zwyczay iest, że rodzice córkóm przy zamężciu, połowę wartości części młódszych synów zapisuią w sposobie długu, zostawuiąc synom wolność, albo zapłacenia tey summy, albo z fortuny oyca połowy dzielnicy oddania (r). (q) Ritual-Gezetze der Juden, betreffend Erbschaften Vormundschaften und Ehesachen in so weit sie das mein uud dein angehen, entworfen von Moses Mendelsohn auf Veranlassung und unter Aufsicht Hirschels Levin Ober-Rabbiners zu Berlin. Vierte auflage Berlin 1799 p: 11. (r) Często teraz bywa, że summę pewną XVIII. Pierworodny syn po oycu, ma podwóyną dzielnicę maiątku i przyłączonych ciężarów w ogólnym maiątku. W macierzystey fortunie pierworodztwo nie ma mieysca. Pierworodny może prawo swoie na kogo innego przenieść. Służy iega dziedzicóm to prawo. Umiera pierworodny bezpotomnie, gaśnie to prawo i do drugiego brata ieśli pozostaie nie przechodzi. Pierworodny nim dział nastąpi, powinien żądanie o podwóyną dzielnicę podać; nie podaiący żądania usuwa się, iak gdyby się zrzekł tego prawa. To prawo do tego tylko się ściąga, co istotnie oyciec za życia posiadał: nawet wyłączaią żydowscy prawnicy długi przez oyca miane w papierach, nie w zastawach, dla tego młodsi bracia nie mogą bydź przymuszanemi, długami które oyciec miał na skryptach, płacić długi które był winien, aby przez to część pierworodnego pomnażała się. Bliźnięta po śmierci oyca urodzone, rodzice córkom oznaczaią bez wyrażenia połowy wartości części synowskiey. między sobą prawa pierworodztwa nie maią: urodzone za życia oyca, to z bliźniąt uważa się za starsze, któremu w siedmiu dniach po urodzeniu da matka świadectwo ; a ieśli nie masz wyznania matki świadectwo położniczey baby zaraz po urodzeniu iest żądane, a w niedostatku i tego świadectwa, sumnienie oyca stanowi. XXIII. Nim wydział nastąpi, dzieci są utrzymywane z wspólnego funduszu. Gdy oyciec dorosłe i nie dorosłe zostawia dzieci, starsze przez swoie starania ulepszaią wspólne dobro, nagroda im nie nastąpi, chyba gdyby to sobie warowali i taka byłaby ich praca do którey małoletni nie są sposóbnemi, Kiedy dorósłe dzieci i od oyca nie opatrzone biorą z wspólney massy część posażną, ma bydź takaż sama część dla niedorosłych wydzielona. XXVI. Jeśli oyciec w przedślubney umowie obiecał pewny wydział fortuny, a przed ślubem syna którego żeni, umarł, w ten czas ten syn nie ma prawa do tey summy, ale tylko do części iaka na niego wypada. XXVII. Kiedy kto z dorósłych żąda wydziału, albo sąd znayduie rzeczą potrzebną, małoletnim daią się opiekuni i dział nasiępuie. XXVIII. Podział bezsądowny nastąpić może kiedy wszyscy dziedzice maią lat trzynaście, i tylko do przedaży trzeba aby przedaiący miał lat 20. Dział ustanawia się losem, i małoletni w ten czas tylko czynić przeciw działowi mogą, kiedy dowiodą że w szacunku dóbr więcey iak 6ta część wartości iest opuszczona. Nie przytomność należących do spadków nie przeszkadza działowi. Godni wiary są wezwani do ocenienia, a podział pieniędzy w przytomności dwóch świadków odbywa się. ROZDZIAŁ II. O opiekunach. Wolno iest naznaczyć przez testament opiekunów dziecióm. Gdy zmarły tego nie dopełni, sąd wyznacza opiekunów. Opiekunowie po śmierci właściciela robią reiestr pozostałego maiątku, i u sądu składaią. Nieruchomy maiątek przedać opiekunowie bez sądu nie mogą, a ieżeli za pozwoleniem sądu sprzedadzą, na istotny małoletnich użytek, pieniądze na zupełnie pewny fundusz pożyczą. Sądowy opiekun z porozumienia iż wspanialey żyie niż potrzeba wymaga, oddalony bydź może; lecz testamentowy opiekun powinien bydź świadkami przekonany, iż pieniędzy małoletnich użył. Opiekun złożyć opieki nie może, chybaby z tego mieysca gdzie są małoletni oddalił się. Co zginie małoletnim przez niedbalstwo opiekuna, to nagrodzić będzie w obowiązku. Kiedy dzieci pod pieką będące synowie maią lat 13 a kobiety lat 12, opiekun oddaie maiątek pupillóm. Jeżeli iest wyraźna przeciwko opiekunowi skarga, że źle pełnił swóy obowiązek, wykonywa przysięgę iako powinność swoią dokładnie wykonał i pupillów nieukrzywdził. ROZDZIAŁ III. O darowiznach i o testamentach. I Przy darowiznie własność tym sposobem się przenosi iak w przedażach. Do dóbr ק nieruchomych powinien bydź zapis, objęcie dóbr podług różnych, a do gatunku maiątku stosowanych formalności następuie. Jeśli darujący nie zaprzecza daru, świadkowie nawet nie są potrzebnemi, To co nie iest w posiadaniu, darować nie można, np. owoce z drzewa, lub zboże z pola, lecz to drzewo i to pole można dać na użytek wieczny, lub czasowy. Dar powinien bydź w nayprostszych słowach zrobiony i ma bydź zaraz dopełniony nie naznaczaiąc czasu kiedy ma wziąć skutek pod nieważnością. Jeżeli daruiący dał zapis, a po iego śmierci otrzymujący własność, odebrał to pismo, dar ważny ; bo nie mógł biorący wziąć w posiadanie, które się zowie Mantelgriff. Jeżeli przy darze iest iaki położony warunek, a ten nie iest dopełnionym, umowa upada. Dar powinien bydź głośny. Ustąpienie które byłoby taione, iest nie ważne. To iednak nie ściąga się do testamentu, bo ostatniey woli skutek dopiero po śmierci następuie. Dar raz zrobiony w tym samym sposobie i z tąż formalnością, nazad się wracać może do właściciela; wszelki inny sposób zrzeczenia się nie iest ważny. Dar w niebezpieczeństwie życia zrobiony słownie, iest ważny, wraca się do zdrowia człowiek, dar traci moc swoią. Dar w dobrem zdrowiu uczyniony bez oddania w posiadanie, iest nieważny. Lecz dar przy śmierci zrobiony wzmocniony odebraniem, bez wyraźney nato woli daruiącego, iest równie nie ważny, przez to samo, że ta formalność użytą została, która tema rodzaiowi układów nie iest właściwą. Testament może bydź na piśmie i słownie zrobiony. Ten co stracił mowę, przez znaki okazać może swoią wolę, byleby przytomnego był umysłu, a po iego śmierci świadkowie władzy opowiadaią, co zmarły rozkazał, i testament się pisze. Legata powinny bydź wyraźne choćby były w sposobie długu legataryuszóm upewnione ; czy zaś przez testament można kogo wyznaczyć, aby umiereiącego maiątek rozdarował, nie zgodzili się uczeni żydowscy, Kiedy umieraiący dziedzicóm przytomnym co roskażą, a oni wyraźnie w ten czas nie sprzeciwiaią się, dotrzymać są obowiązanemi. Nie wolno tylko żyiącym iuż osobóm co odkazywać, dziecku własnemu które sie ma urodzić, wolno odkazany dar zrobić, lecz nie dziecióm brata, przyjaciela i t, d. Kiedy umieraiący rozumiejąc że nie miał dzieci, rozrządził maiątkiem, a żona w ciąży została, lub dziecko nie przytomne i za umarłe poczytane powróciło, testament iest nie ważny. W zapisie lub testamencie, w nayściśleyszem znaczeniu potrzeba brać wyrazy czyniącego. Pod imię ruchomości mobilia biorą się tylko sprzęty domowe i suknie, nie zaś towary lub gotowe pieniędze, do tych przedmiotów trzeba ie wyraźnie oznaczyć. Jeśli zaś wyraźnie napisano, że wszystko się daruie, w ten czas nie masz wyłączenia, Wszelako [Thora] xiega prawa, uważała za celnieyszą rzecz, powinna bydź wyraźnie darowaną. XVIII Długi pierwey się płacą niż odkazy; gdy fortuna na nie nie wystarczy, w proporcyą uczynionych darów wydział nastąpi, ROZDZIAŁ IV. O małżeństwach, posagach, rozwodach i wdowach. I. Każdy człowiek żenić się powinien, głęboko uczony może od tego obowiązku bydź wolnym (s). II. Każdy żyd przez uszanowanie woli starszych, którzy tego uznali potrzebę, winien mieć iedną tylko żonę (t). (s) Kto się nie żeni 1od. Caret benedictione 2re. earet vita 3cie. caret laetitia 4te caret adjutorio sive auxilio 5te caret bono. Buxtorff Lexicon Chaldaicum, rabbinicum talmudicum. Ed: 1640 Basileae p: 77 gdy zaś oddanie się nauce teologicznej iest pierwszą Bogu usługą, z tey tylko przyczyny można się nie żenić. (t) Wiadomo z xiąg pisma, że wielożeństwo było dozwolone. Wielki kapłan nie miał tylko dwie żony, iak Gemara babylońska titt. Jabimoth c. 6 w deuteronomium powiedziano, aby król nie pomnażał liczby żon. Wytłumaczono, że może mieć żon ośmnaście, iak Gemara babylońska ad titt: Sanhedrin c. 2. Koło ery chrześciańskiey zwyczay wniósł, iż żydzi miewali po cztery żony iak nawet w apologii S. Justyna widzimy. Została taż sama liczba u mahometanów. Prawo cesarza Teodozego i iego dwóch synów Arkada i Honora 393 r. Cod: Theod. de Judaeis zakazało żydom wielożeństwa. Rabbini dzielili się w zdaniu o wielości żon. III. Kobieta która czterech mężów przeżyła nie powinna póyśdź za mąż piąty raz (u). Do zawarcia małżeństwa trzy czynności prawne są potrzebnemi, 1sza umowa o Przywiedziony rabbi Ami w Gemarze babylońskiey titt. Jabimoth. radził mieć iednę żonę. Rabbin Gamaliel wydał wyrok pod karą exkommuniki, aby nie mieć więcey żon iak iednę. To iest wyraźnie w xiędze Schulchan aruch w przedziale Ebenhazer c. I. § 10. Lecz ten zakaz trwać miał do końca Chiliady piątey 1240 r. Maimonides 13 wieku pisarz wyraźnie stanowi. Licet homini ducere quod voluerit uxores, etiam centum idque simul, sive alteram post alteram. Lecz ten wyrok Maimonidesa iuż był przeważony opiniią, że kobiet kilka w jedney społeczności, szczególniey gdzie nie są iak na wschodzie zamykane, wzruszy spokoyność domową, iak Aaron z Kazimierza w dziele 1557 r. wydanem wspomina. Rabbin Józef Karro żądał wyklęcia tych, którzyby dwie żony wzięli, kiedy Schulchan Aruch przez opiniią za dzieło wielkiey powagi przyięto: stało się powszechnem mniemaniem, że jedną tylko żonę żyd mieć może. W takiey zaś proporcyi rodzenia się mężczyzn i kobiet [iak w jnnym okazuiemy rozdziale] rzeczą iest niepodobną wielożeństwo, bo liczba żon byłaby mnieysza iak mężczyzn, gdyż maiętni mieliby Haremy, a ubożsi musieliby zostać w bezżeństwie. (u) Quia praesumitur etiam illum concubitu perdituram. Buxtorf Lexicon Chald. Rabbinicum Talmudieum. Ed: 1640 p: 701. ślub, 2ga układ o wzaiemne warunki 3cia zawarcie aktualne małżeństwa. Ożenienie się bez poprzedniczey umowy nie czyni małżeństwa nie ważnem, ale ściąga naganę i karę na żeniącego się (w). Troistym sposobem zawiera się małżeństwo: 1od żeniący się w przytomności dwóch świadków, daie pieniądz srebrny (x) oblubienicy i mówi, że to iest znak ożenienia się, a kobieta w celu zamężcia przyymuie tę sztukę monety (y). 2re: przez pismo, w którem żeniący się wyraża iż się żeni, a kobieta takowe upewnienie przyymuie. 3cie gdy mężczyzna w przytomności dwóch świadków powić: przez to obcowanie które mieć będę z tobą, iesteś moią żoną, i zaraz się z nią zamknie. Ten trzeci sposób nabycia źony iest ważny, wszelako iest ganionym (z). (W) Naznaczano dawniey chłostę, teraz nie daie się dla boiaźni władz chrześciańskich. Nazwana iest ta moneta Prutah wartości naszey dwa grosze. Patrz Buxtorfa Lexicon p: 1978. (y) Lub rzecz tey wartości. (z) Bo znaczy nierozważne śpieszenie się, pogardę przyiętey opinii powszechnieyszey i przyzwoitey wszystkim skromności. Koniecznie iest potrzebne zeyście się małżonków, aby była sposobność dopełnienia małżeńskiey powinności, a tak oblubieńcy uważanemi byli za małżonków. Mężczyzna do ożenienia się iest pełnoletni kiedy ma lat trzynaście i ieden dzień, i są na nim znaki dóyrzałości. Póki też znaki aż do trzydziestu pięciu lat i iednego dnia nie pokażą się, póty uważa się za dziecię. Małoletni żenić się nie powinien. Kobieta po dwunastu leciech iest pełnoletnia do zawarcia małżeństwa, ieżeli zaś nie ma znaków dóyrzałości, do trzydziestu pięciu lat uważa się za dziecię. Córka iest pod władzą oyca. On ią wydać za mąż może podług własney woli, lecz gdy iuż raz za mąż póydzie, a rozwiedzie się lub zostanie wdową, oyciec nie może bez iey woli powtórnie ią za mąż wydać. W przedślubnej umowie układa się: 1od o maiątku obóyga który rodzice oznaczaią, 2re o mieyscu mieszkania młodych małżonków, 3cie o naznaczenie łub nie, wydziału połowy części syna, 4te Czyli bracia oblubieńca daią zrzeczenie się swego prawa, w ożenieniu się z oblubienicą, ieśli bezpłodny ich brat umrze (a), 5te o zakładzie pieniężnym gdyby iedna lub druga strona naruszyła umowę. To wszystko upewnia się przez klątwę, a często ieszcze przez wzaiemne wexle. Wzaiemna umowa niszczy ten układ. Jedna nawet strona niszczyć może bez podlegania karze, 1od Kiedy przed zawarciem małżeństwa przez nieprzewidziane okoliczności iest w niepodobieństwie dopełnienia umowy. 2re Jeżeli maiący zawrzeć małżeństwo z tego mieysca się oddala, gdzie podług umowy miał mięszkać. 3cie Jeśli krewni iedney strony ściągnęli na siebie niesławę, lub strona iest nią oznaczona. 4te Jeżeli oyciec zawieraiący umowę umiera, a dziedzice iego są w niepodobieństwie dopełnienia tey umowy. W jnnych przypadkach choć się zapłaci wyznaczona summa ieszcze uchybienie ciąży sumnieniu, i uwolnienie zależy od władzy duchowney. Przy ślubie pisze się iuż kontrakt (a) Gdy wdowa bezpotomną zostanie, brat męża żenić się z nią ma prawo dla odżywienia nasienia: małżeński ; w tem piśmie iuż się wyraża co z pierwszey umowy zostaie dopełnionem, lub się ma dopełnie. Oznaezaią się czasem warunki w przypadku niezgody małżonków. Wszystkie zaś zakłady iuż nie maią mieysca, bo małżeństwo się dopełnia, do którego pewności tylko poprzednicze ułożyły się warunki. Cokolwiek oyciec przed ślubem słownie przyrzecze, dotrzymanem bydź powinno, choćby posiadanie rzeczy którą upewnił, nie nastąpiło. Matki zaś lub inney osoby upewnienie bez oddania w posiadanie, obietnica nie obowiązuie. Nie wolno iest żyć z żoną póki się nieoznaczy dla niey fundusz, w przypadku śmierci iey męża. Naymnieyszy zapis iest dla panny 53łotów czystego srebra, a dla wdowy 26 łotów (b): powiększenie tey summy zależy od męża. Powinności męża są: obowiązki małżeńskie pełnie, utrzymywać w stanie przyzwoitym, leczyć w chorobie, umarłą pochować, w niewoli będącą wykupić, upewnić (b) Patrz Ritual Gezetze Mendelsohna. ז iey sposób życia po swoim zgonie, póki innego męża mieć nie będzie. Jeśli przez sześć miesięcy powinności małżeńskiey mąż nie dopełni przez słabość, winien wziąć rozwód, ieśli chce żona. Wolno iey uwolnić małżonka od tego obowiązku ieśli spłodzili dzieci. XVIII. Wykupić żonę z niewoli raz ieden mąż powinien, gdy drugi raz stała się niewolnicą, da iey rozwód, i odda iey małżeńskie zapisy, ona sama winna się wykupić. Obowiązek wykupna żony należy do męża ale nie iego dziedziców. Zapis małżeński może darować żona mężowi, lecz nie zapis który iey służy iak wdowie, chybaby z nim się rozeszła. Prawa męża względem żony, co do iey maiątku są te: 1od. Cokolwiek żona przez ręczną pracę zyska, 2re. Co iey przez szczęśliwy wypadek dostanie się iest iego własnością 5cie. Dochodów z jey maiątku iest właścicielem, 4te. Po zgonie żony iest iey maiątku dziedzicem. Od takich darów, które mąż da po ślubie, użytek należy do żony. Wszelkich praw może zrzec się mąż co do własności maiątku swey żony, wyiąwszy odziedziczenie spadków po zgonie żony ; wszelako i o to układ może nastąpić, ale tylko w czasie między ślubem, a udaniem się do łożnicy. XXIII. Mąż iest uniwersalnym dziedzicem po zgonie żony, lecz tego maiątku, który w ciągu iey życia spadł, i był w istotnem iuż posiadaniu. Jeśli żona za życia swego przeda jakikolwiek maiątek bez pozwolenia męża, dochód nie może mu bydź odebrany, czy zaś mąż ma prawo nieoddać w posiadanie kupca, lub biorącego dar tego maiątku, dzielą się zdania. Jeśli zaś żona pierwiey umrze od męża, dar czyli przedaż nieważna, bo mąż iest ieneralnym dziedzicem. Długi które żona przed ślubem zrobiła z jey posagu płacą się ; długi w czasie małżeństwa zaciągnione, mąż nie płaci za życia żony, i po iey śmierci. Umowa żony z wolą męża zawarta, iest zupełnie ważną. XXVII. Wszelako kiedy mąż przeda żony maiątek nieruchomy, na którym iest posag lub zapis małżeński żony, a ona na tę przedaż dała pozwolenie, w przypadku iednak rozwodu lub śmierci męża, może ten maiątek do swego użytku odebrać, bo prawo wnosi, że mógł bydź przymus: iednak ieżeli żona dała osobne pismo kupuiącemu, ieśli dowiedzie się, że ona mogła opór woli męża czynić, a nie czyniła, lub pieniądze wzięte w jakieykolwiek części na siebie obróciła, w ten czas taka tranzakcya iest nie wzruszoną. XXVIII. Wdowa tak powinna bydź ulrzymywaną iak za życia męża, dopóki umowy przedślubney nie zawrze. To zaś co ona przez pracę rąk swoich zarobi, to należy dziedzicom męża. Wolno iest iey zrzec się utrzymywania przez sukcessorów, i swoią pracą utrzymywać się. Jest iey obowiązkiem mieć rząd domowy, i prowadzić gospodarstwo. Do maiątku wdowy i użytków, żadnego prawa niemaią dziedzice męża. Wdowa gdy niemasz testamentu wyrażaiącego wszystkie szczegóły fortuny co do żony, wykonywa przysięgę, że z zapisu małżeńskiego mąż iey nie wypłacił, że mu tego długu nie darowała, nakoniec że mężowi przez własną winę, maiątku nie umnieyszyła. XXXI. Wdowa nie iest obowiazana, swoim kosztem pochować męża. XXXII. Rozwód iest albo z dobrey woli wzaiemney, albo z żądania iedney strony. Z wzaiemnego zezwolenia wolno iest stronóm zrobić układy, iakie się podobaią. Mąż podług nauki od szkoły Hillela wprowadzoney, a powszechnie od Rabbanitów przyiętey, mocen iest z każdey przyczyny dać list rozwodowy (c), zona tego nie ma prawa (d). XXXIII. Prawo dozwala mężom dawać list rozwodowy z każdey przyczyny, wszelako rada uczonych miarkuie tę wolność (e). XXXIV. Dany list rozwodny od męża, (c) Libellus repudii. (d) U Józefa Flaviusza X, 15. widzimy, że Salomea synowica Heroda króla posłała mężowi Kostobarowi rządzcy Gazy i Idumei list rozwodowy, dodaie iednak Józef, mittit illi libellum et matrimonium dissolvit non secundum leges Judaicas. Merito apud nos licet hoc facere ; ne utiquam vero uxori quae sponte aberit nubere, nisi prius a marito dimittatur. (e) Hillelianid i Schamaneanie godzili się, że propter turpitudinem to iest cudzołóstwa i nie przyzwoitego postępowania, które obraża skromność, godziło i należało się mężowi, opuścić żonę. Hillelianie wszelką przyczynę uznaią za prawną. Uczeni niektórzy łagodzić zaczęli tę powinien mieć wszystkie formalności, które dla zatrudnienia pomnożono (f). XXXV. Sama żona ma prawo żądać u sądu rozwodu, ieśli mąż iest niewierny, skazanym został na śmierć cywilną, małżeńskiey powinności nie pełni. XXXVI. Jeśli dla występku lub win żony następuie rozwód, to tylko się iey wraca co z wniesionego przez nią maiątku pozostaie. W takim wypadku należy żonę o nadaną mężóm wolność, iak w Seldenie uxor Hebraica li: IIIc. 21 widzieć można. Rabbin Gerszon przywiedziony w Talmudzie i u Mendelsohna twierdził, że bez woli żony niemoże mąż robić rozwodu. (f) Listu rozwodnego formę podaie Mischna w przedziale Gittin w Gemarze Babylońskiey ad titt: Eracim c. 8 i ad tit: Jabimoth c. 12. Maimonides i Schulchan Aruch w przedziale Ebenhäser opisuią konieczne warunki składaiące się z drobności : opuściwszy iakąkolwiek formalność list rozwodowy nie iest ważny. Dziesięć iest celnieyszych kondycyy, które koniecznie zachować należy. Patrz Seldena Uxor Hebraica li: III c. 24 w Schulchan Aruch r. 115 Ebenhäser są wypisane wszystkie przypadki, dla których mąż żonę opuścić może bez iey woli. Patrz Buxtorfa Synagoga Judaica 16go ed: Bas: 8 p: 642. winy przekonać i donieść że ią mąż ostrzegał, a ona z daney rady nie korzystała (g). XXXVII. Gdy wdowa bezpotomną zostanie,brat zmarłego męża ma prawo wziąć ią za żonę ; ieśli nie chce użyć tey swobody, winien iey się zrzec z przepisanymi uroczystościami (h), ROZDZIAŁ V. O władzy sądowey. Władza sądowa ordynaryyna składa się u żydów w naszym kraiu z Rabbina i starszych. Liczba ich powinna bydź nierówna. Nayczęściey obiedwie strony mianuią [g] Przyczyny obszernie są wyłożone w r. 77. Ebenhäser. [h] Trzewik się zdeymuie przy tym obrządku, pluie się etc. etc. To prawo nazywa się Jus Leviratus, Michaelis commentationes Societatis Regiae Göttingensis per annos 1763, 1764, 1765 et 1768 oblatae Bremae 1769 p 1. uczoną w tym przedmiocie wydał rozprawę. Dowodzi on, że to prawo przeięli żydzi od innych narodów, i że Moyżesz ie tolerował, ale nie polecał, Uczeni niektórzy rabbini włożyli klątwę na tych, którzy chcieliby użyć tego prawa. po iednym pośredniku, ci obadwa między sobą wybieraią prezesa, sąd ich iest ostateczny. IV. W ordynaryynym sądzie wyłączenie sędziów na mieysce , ieśli sędzia iest krewnym , lub nie przyiacielem albo mieć może wspólność interessu , następuie. V. Wolno iest stanom wybieraiącym sąd nie mieyscowy ubezpieczyć dotrzymanie wyroku przez zakład pieniędzy albo klątwę. R o z d z i a ł VI. O przysięgach. I. Przysięga powinna bydź od władzy prawney nakazana (i). (i) To prawidło w jch teoryi nie może bydź zaprzeczone , żydzi rozumieiąc, że są w niewoli, wszelki nakaz od zwierzchności nieswoiey, maią powszechniey za gwałt, a przysięgi za wymuszone . Dla tego nakazanych przysiąg przez włdzę swoją więcey żydzi się lękaią , niż tych które władza kraiowa postanawia. Patrz w tey mierze przywiedzione dzieło Döhma, w którem Eisenmengera zarzuty osłabia, wszelako iest. rzeczą dowiedzioną , że wielka część żydów więcey lęka się przysięgi nakazaney przez swoią władzę niż sądy chrześciańskie Przysięga iest rzecz straszna, każdy iey unikać powinien ile tylko może (k). (k) Wśród przysiąg do których liczne obrządki przydawano dla wprawienia większey boiaźni była i iest naywiększa na dziesięcioro przykazań. W Schulchan Aruch wyraźnie napisano, qui iurat per decem verba et librum legis, nunquam in perpetuum revocare potest. W średnich wiekach dodano obrządki, które wykonywającego przysięgę zastraszyć miały. Nie wierzyli tronem carogrodzkim władaiący cesarze swoim poddanym, pomnożyli ostrość przysięgi którą ciż poddani wykonywać mieli. Ta przysięga którą Justynian Cesarz nakazał, zawiera w sobie wszystkie przeklęctwa. Tytus i Antoninowie iednak bezpieczniey siedzieli na tronie, choć od bóstwa i poczwar nie wzywali piorunów na ukaranie krzywo – przysiężców. Justynian i iego, następcy, czuli że naród ma wstręt do ich osób, boiaźń ich tedy ubezpieczać się miała temi małemi środkami, któremi geniusz gardzi, a słabość ie przyymuie. Przeciwko żydóm dla tego samego że niewierni, powiększano ieszcze niedowierzanie. Mamy in Jure Graeco Romano przepis, iak żyd wykonywaiący przysięgę, z dziesięciorgiem przykazań wstępował w morze, pluł trzy razy na część obrzezaną, siadł na worku w koszulę śmiertelną ubrany, i dopiero zaklęty wykonywał przysięgę. Pełne są zbiory praw różnych narodów przepisów w tym rodzaiu, z których iedne są śmiesznieysze od drugich. Prawo Węgierskie § 3. titt: ult., srogą rotę przysięgi dla żydów przepisało. Prawo nasze Na wielkie przedmioty wykonywa się V. L. I. p: 337 prawie tęż samę nakazało wykonywać. Quod Judaeus debet converti contra solem seorsum et stare nudipes, saper unam sedem, indutus pallio aut chlamyde et pileum Judaicum debet in capite habere, et si lapsus fuerit tertotidem amittit fertonos, si quarto, manet reus in causa, tune dicat is qui sibi juramentum narrare debet seu praedicare. Helya Judaee, ego te moneo per has tres literas, et per hanc legem, quam Deus dedit Moysi in tabula lapidea in monte Sinai, quod liber iste aut Rodale hoc verum et justum sit, super quod tu Judaee jurarc debes, huic vero Christiano pro tali culpa, sive causa, pro qua duxit te ad judicium. Et praedicetur ei Juramentum sic. Quod tu in hac causa non es reus, pro qua hic Christianus te inculpat, ita te Deus adjuvet, ille et idem, qui caelum et terram fecit, aerem et rorem, montes cum vallibus, flores et gramina, et si tu reus sis quod te lepra et venenum invadat, quae precibus Helizei Naaman Syrum dimisit et Gezy invasit ; et si tu reus sis, quod te ignis caelestis comburat, et morbus invadat caducus, et fluxus sanguinis ; et si tu reus fueris, quod tu pereas in anima tua, et in tuo corpore, et in tuis rebus, et ut tibi accidat sicut uxori Loth accidit, quae muiata fuit in statuam salis, quando Sodoma et Gomora periit, fiat et tibi. Et si tu reus es, ut nunquam ad sinum Abrahae venias, ubi Christiani, Judaei et Gentiles ante Creatorem omnium rerum resurgent ; et si tu reus es quod te lex Moysis deleat in przysięga na przykazanie Boskie (l), namniey szey wagi rzeczy wyznaie się prawda mniey uroczystym sposobem (m). Prawo Czeskie przeniesione w Polskie, głosiło, że żyd iąkaiący się trzy razy traci sprawę. . monte Sinai quam Dominus dedit Moysi, quam solus Deus digito suo scripsit in tabula lapidea, et si tu reus es, quod te confundat omnis scriptura, quae scripta est in quinque libris Moysi; et si tuum juramentum non est justum nec mundum atque verum, quod te Adonaj deleat suae divinitatis potentia, et te suscipient diaboli et deducant te in aeternam damnationem in saecula saeculorum. Amen. (l) Przysięgali żydzi mniey uroczystym sposobem przez życie króla, głowę swoią, kościół, ołtarz, życie rabbiuów, niebo, ziemię, rószczkę Aarona, patrz Buxtorfa: Lexicon Chaldaicum Talmudicum et Rabbinicum Ed: 1640 p: 2315. Jacobi Lydii : Dissertatio de Juramentis. Joannis Nicolai: Diatriba de Juramento. Seldeni: de Juramentis ; to iest wyciąg z drugiey iego xięgi o Synedryonach. Bernardi Ludovici Molembecii: de Juramentis w T. XXVI. Thesauri Ugolini ; u naszych żydów była mniey uroczysta przysięga, kiedy Rabbin zaklnie pod Cherem to iest pod mnieyszem wyklęciem, ieśli prawdy nie mówi. (m) Ar: 98 w Polszcze Przywiley Bolesława 1264 r. Rozdział VII. O świadkach i o świadectwach Świadczyć nie mogą: 1od gracz, 2re lichwiarz, 3cie którzy uczyli latać gołębie noszące listy. Z krewnych wyłączaią się, brat stryy, wuy, oyciec, syn, matka, macocha, ciotka, wuieuka, stryienka. Świadczyć nie mogą niewolnicy, małoletni, wyzuci z rozumu, bez boiaźni, ślepi, głusi, ściśli przyiaciele, nieprzyiaciele, skazani jakimkolwiek wyrokiem na karę wstyd ściągaiącą. Pytać się należy świadka którego roku, dnia, miesiąca, godziny, w jakiem mieyscu był ten wypadek o którym świadczy. Niezgodne z sobą w tych przedmiotach świadectwa usuwaią się. Świadkowie wykonywaią pierwey przysięgę nim dadzą świadectwo. ROZDZIAŁ VIII. O exkommunikach czyli wyklęciach. Wyklęcie iest odłączenie człowieka od społeczeństwa w którem się znayduie. Stanowi się ogólna klątwa z tem ostrzeżeniem, iż kto nie wyiawi rzeczy o którą idzie, lub to dopełni co iest zakazane, tem samem wpada w klątwę (n). Zapowiada się świadkowi klątwa z tem ostrzeżeniem ieśli prawdy nie wyzna ; karze się wyklęciem za dowiedzioną winę. III. Troiaki iest stopień klątwy: 1wszy niddui, 2gi cherem, 3ci schamatha (o). Są winy, za które opiniia powszechnieysza twierdzi, że Bóg sam wyklina (p). Pierwszego rodzaiu wyklęcia następuiące są przyczyny, 1od Gardzący uczonym (n) Toż samo w prawie kościelnem, excommunicatio de facto, ( o) Większa część pisarzów prywatnych żydowskich liczy dwa stopnie klątwy Niddui i Cherem nie tylko zdania Buxtorfa Lexicon Talmudicum p: 828. Godwina w rosprawie i Moses et Aaron p: .354, w T. III. Thesauri Ugolini, były dla mnie i w tey materyi skazówką, ale badania uczonych rabbinów. Zapewne Schamatha iest ostatnm stopniem i wysileniem ostrości klątwy. (p) Gemara Babylońska titt: Pesachim c. 10. mówi, 1mo. Qui uxorem non habet, 2do. Qui habet uxorem, non liberos, wyrozumialsi dodaią ex sua culpa. 3tio Si habet liberos quos non educat in disciplina legis. 4to qui non habet Phylacteria in capite. 5to qui calceamentis pedes suos munitos esse non vult. 6to tak za iego życia iak po iego śmierci. 2re Gardzący wysłańcem od sądu 3cie Nazywaiący bliźniego swego niewolnikiem, 4te Niestawaiący u sądu, 5te Gardzący xiegami świętemi i zdaniem Rabbinów w materyi religiyney, 6te Nie wykonywaiący wyroku sądu, 7me Maiący rzecz iaką szkodliwą, a nieusnwaiący iey, iako to : psa wściekłego, łamiącą się drabinę i t. d. 8me Przedaiący rolę swoią chrześcianinowi, lub poganinowi, 9te Daiący świadectwo w sądzie chrześcian, przeciwko współżydowi. 10te Nie zachowuiący się względem oddziału czystego mięsa do iadła (q). 11te Nie zachowuiący święta w swoiey ścisłości. 12te Pracuiący po południu w dzień poprzedzaiący wielkanoc. 13te Wzywający napróżno imię Boskie, 14te nakłaniaiący do iedzenia święconych potraw w jnnem mieyscu a nie w świątyni (r). 16te Piszący kalendarze si non habet postes in ostiis suis. 7mo si non habet peniculamenta in veste sua. Patrz Seldena de Synedriis; ed: Amstel: 1679 p: 104. (q) W Buxtorfie ten artykuł inaczey iest wypisany, żydzi nasi tak go rozumieią, iak go wyłożyłem. (r) Ta ustawa ściągi się ieszcze do kościoła Jerozolimskiego. inne iak żydowskie, 17te Potrącaiący ślepego, 18te Odciągający od pełnienia obowiązków religii, 19te Staiący się rzeźnikiem, bez pozwolenia władzy, 20te Rzeźnik nie okazuiący uczonym noża swego dla sprawdzenia czy iest dobrym, 21e Niechcący się uczyć, 22ie, Oddzielaiący się od żony, a potem z nią żyiący lub jakąkolwiek poufałość maiący, 23cie Uczony złey sławy i niedobrych postępowań. 24te Nie sprawiedliwie wyklinaiący. Klątwę niddui wydać może każda sądowa zwierzchność. Nim klątwa się wydaie, napominanym zostaie winny. Będący w kątwie, świadkiem bydź nie może: golić się nie powinien o cztery łokcie od niego oddalać się maią wszyscy prócz żony i dzieci. Jeśli umrze, kamień ha iego ciele kładzie się na znak że lest godzień kamienowania. Po umarłym w kiątwie, nie może bydź żałoba. Jeśli w ciągu trzydziestu dni nie odprawi wyklęty pokuty, wpada w klątwę zwaną Cherem (s). (s) Ex sententia Domini Dominorum, sit X Tę klątwę nikt nie może wskazywać tylko dziesięć osób, a uwalnia trzech. XI, Tak wyklęty uczyć nie może i uczonym bydź nie powinien. Nikt nie ma z nim in anathemate, Ploni filius. Płoni in utraque Domo judicum superorum scilicet et inferorum in anathemate item sanctorum excelsorum in anathemate Seraphim et ophannim in anathemate denique totius Ecctesiae maximorum et minimorum. Sint super ipsum plagae magnae et infideles morbi magni et horribiles: Domus ejus sit habitaculum draconum, caliginosum fiat sidus eius in nubibus, sit in indignationem, iram et excandescentiam: cadaver eius objiciatur feris et serpentibus: laetentur super ipso hostes et adversarii, argentum et aurum ipsius dentur, aliis, et omnes filii eius ad ostium inimicorum ipsius sint expositi. Super die eius obstupescant posteri. Sit maledictus ex ore Addiroron et Achlariel ex ore Sandalphion et Handraniel, ex ore Anfisiel et Patchiel, ex ore Seraphiel et Sagansael, ex ore Michael et Gabriel, ex ore Raphael et Meschareliel. Sit anathematizatus ex ore Zafzafil et ex ore Hufhafil, et ex ore Septuaginta nominunt Regis ter maximi ; ex ore denique Tzortak Cancellarii magni. Absorbeatur sicut Korach et cetus eius cum terrbre et timore egrediatur anima eius, inctepatio Domini occidat eum, stranguletur ut Achitophel in consilio suo, sicut lepros Gechasi sit lepra ipsius, neque ulla sit resurrectio ruinae eius: in sepultura związku interessu, chyba w dodaniu głodnemu żywności ; do szkoły przystępu nie ma. XII, Schamatha czyli ostatni stopień klątwy, ogłaszał się dawniey przez trąby [t], późniey przez okolne listy i zakazano uwalniać od tey klątwy (u). Wyklęcia niesądowe należą tylko do sądy sumnienia (w). Israelis non sit sepultura eius; alienus detur uxori ipsius et super eam prostrante se allii in morte eius. In hoc anathema sit Ploni filius Ploni et haec sit hoereditas ipsius. Super me autem et super totum Israelem expandat Deus pacem et benedictionem sudm. Amen. Adduntur etiam versus 18, 19, 20, capitis 29. Deut: Büxtorf Lexicon p. 825. (t) Czterysta trąb ogłaszało wyrok Buxtorf p: 2463. Michel starszy żyd czyli naywyższy rabbin 1508 r. 11 kwietnia ogłosić kazał przez trąby, iż Icko i Betek z Brześcia są zdraycami Boga i króla, bo do Glińkiego zdraycy uciekli i wynosił, mu taiemnice. (u) Widziałem takie listy okolne, ostatni [ ile wiem ] wydany przez arcy–rabbina ostrogskiego za Augusta III był dla mnie przetłumaczony. Naysroższa klątwa była rzucona 114 żyda z Tartakowa, że wydał układy o dobro i pożytek całego plemienia Izraelitów czynione. (w) Kiedy kto we śnie widzi wyklęcie § VII. O Prawie kryminalnem. Sąd kryminalny nie miał porządnego zbioru ustaw i o sędziach, o sposobie sądzenia, o karach i o wykonaniu wyroku, mamy dochowane choć nieco rozrzucone przepisy. I, Sąd składa się z liczby nierówney. Synedryn sądził tego rodzaiu sprawy [x], II. Oskarżyciel stawa, składa dowody, stawia świadków, oskarżony odpowiada (y). HI, To co o świadkach w przedziele o prawie cywilnem napiśano, służy równie do spraw kryminalnych. siebie, żądać winien uwolnienia od klątwy, bo może przez sen Bóg wykląć kazał ; nabożny żyd sam siebie wyklnie i uwolni od klątwy, patrz Buxtorfa i innych. Z iednego manuskryptu żydowskiego 17 wieku który dostał Mateusz Nielubowicz, okazywało się iż w naszym kraiu zwoływano 23 osób do takiego sądu, aby liczbę sędziów mieć tęż samą, iak w mnieyszych Sanhedrynach czyli Synedrynach. (y) Sposób zasiadania sędziów, mieysca, w których oskarżony i skarżący stawali, i inne szczegóły dokładnie Selden opisał w dziele de Synedriis. Do osądzenia kogo winnym, trzeba koniecznie dwóch kresek więcey. Kary śmierci są te, następnym stanowią się porządkiem i srogością: 1, Kamienowanie, 2, spalenie, 5, ścięcie, 4, zaduszenie. Za trzydzieści sześć występków wskazywano śmierć, za rodzaiów win ośmnaście kamienowanie, za dziesięć spalenie, za dwa występki ścięcie, za sześć uduszenie, następowało (z). Te kary wskazywał tylko Synedryn, w sądzie zaś królewskim same ściecie było, nakazywane. Prawo odwetu miało mieysce, kto oko wybił, rękę uciął, lub ochromił inny członek, takieyże samey karze podlegał. Skazany na śmierć szedł wśrzód uczonych, wołano do ludu, czy niemasz kogo.któryby dowody na obronę potępionego mógł złożyć, ieżeli albo osądzony, albo kto inny ważną wyraził obronę, odprowadzono do sądu, i ieszcze raz tęż samę sprawę zgłębiano. O dziesięć łokci przed mieyscem oznaczonem [z] Patrz ten reiestr w Seldenie de Synadriis na k: 332 i 333, do stracenia życia, winowayca powinien był wyznać swoią winę, a ieśli nawet twierdził że nie popełnił zbrodni za którą, iest karany powszechne wyznanie grzechów swoich uczyni. Winowaycy dano wypić wino z kadzidłem zmieszane aby rozum i wszelką czułość utracił. Świadkowie w tey sprawie będący są w obowiązku katów, i wyrok sądowy wykonywali, XIII. Skazani na śmierć w grobach oyców pochowanemi bydź nie mogli. Za każdą exekucyą narzędzia śmierci pogrzebanemi zostały. Za mnieysze winy była kara plag, ta nie przechodziła liczby trzydziestu dziewięciu (a). Naznaczano tę karę za sto sześćdziesiąt ośm win (b), Upornie niestawaiący, wyklęci dłużey iak przez dni 30, smaganemi byli (c). Prawo Moyżesza naznaczyło plag 40, delikatność aby omyłką plag więcey nie dano, sprawiła że tylko 39 dawano winowaycy. Patrz ten reiestr w Seldenie od k: 334 do 346. W Kościele chrześciańskim zachowany § VIII. O stanie oświecenia u żydów. W § I. tey rosprawy mówiliśmy, iakie prawidła w nauce teologii i filozofii przyięli i utrzymywali żydzi. Dwoiste prano Boskie pisane i podane, było przedmiotem czci i wykładów. Rozkazywano iedne i drugie uczyć ; za naukę pisma Bożego, wolno było i iest brać pieniądze, drugie darmo należy uczyć (d), aby bardziey mogło się upowszechnić. Wpoiono uszanowanie bez granic dla nauczycielów. Jeśli oyciec i nauczyciel będą w niewoli, ieśli obadwa będą nosić iaki ciężar, i uczeń ulżyć może ; ieśli oyciec i nauczyciel zgubią rzecz iaką, pierwsza pomoc należy nauczycielowi (e) Niewolno iest uczniowi wieśdź spory z nauczycielem, różnić się w zdaniu od uczącego: ma się uważać był obrządek, uwolnionym od exkommuniki czyli klątwy dawać choć obrządkowe smaganie. [dl Ubicunque invaluit consvetudo legem docendi, mercedis gratia, non conceditur. Mosis Maimonidis Tractatus duo de doctrina legis sive educatione puerorum, de natura paenitentiae apud hebraeos Oxonii 1705, 4. p: 3. (e) Tamie p: 22. uczeń za sługę, i dla uznania podległości rozwiązywać powinien rzemyki u obuwiów (f). Pisma i mischny uczyć się każdy Izraelita powinien. Gemara ztjstawiona iest woli każdego. Lecz kto, się iey nie nauczy nie może bydź rabbinem (g), a ieśli nieuczony w tey nauce odwaza się zostać rabbinem, niemego (h) otrzymuie imię, a każdy mu złorzeczy. Podziału pisma na Paraschy (i) umieiętność masoretów (k) nauki, są ozdobą (f) Praeceptor aequandus est Deo, praeferendus Patri. Nominandus titulo honoris, corpus praetereunti flectendum: Nec ab eo dissentiendum: Nec cum eo litigandum: nec contra eum murmurandum. Nec de eo prave suspicandum. Injuncta discipulo servi officia, ut solvendi Praeceptoris calcei. Patrz R. 4 rosprawy Georgii Ursini antiquitates hebraicae w T. XXI Ugolina. Nic nie może więcey okazać uszanowania dla uczonych, iak to ; co Gemara Jerozolimska w xiędze Horaioth R. 3 mówi; sapiens antecedit Regem. Sapiens quando moritur nullum post se relinquit sibi similem. Rex vero quando diem suum obiit, omnes Israelitae sunt idonei ad Regnum. (g) Antiquit. Hebraor. Ursini 1. c. p; 864. Q) Buxtorf Lexicon p: 1247 [i] Przedziały Pantateuchu tak iak się w szkole czytaią, (k) Masoreiha significat scholia et notas celnieyszą, uczonego, Wśrzód licznych podań które żydzi maią, są nader śmieszne. Opisane iest wesele Adama (l) zniżonego z wysokości po grzechu. Ten sam Adam przez sto trzydzieści lat będąc w wyklęciu, tworzyć hufce nieczystych duchów (m). Bóg stworzył rybę Lewiathan, iedną męzkiey, drugą żeńskiey płci. Lecz gdy ogonem okrążyła ziemię całą, aby się nie mnożyły, zabił Bóg criticas in bibliorum margine, autors harum notarum vocabantur Masorethae. Oni liczyli słowa, wiersze i litery w xięgach pisma: w rozdziałach, w xięgach i całem piśmie Bożem. Patrz o nich w rosprawie Godwina, Moses et Aron p: 81 i 431, w T. III Ugolina. Buxtorf twierdzi podług mniemania żydowskich pisarzów, że ta masorethyczna nauka ma cel ubezpieczyć całość i nietykalność pisma. Jabłoński w przedsłowiu do biblii hebrayskiey w Berlinie wydanej i Michaelis w § 31 do biblii hebrayskiey Ed; 1720 r: w Halli dowodzą iak wielkie w tey Masorze są błędy. Polscy żydzi Jakob ben Jzaak w Lublinie 1616 r. Jedidia Gottlib w Krakowie 1644, Meier Abraham 1629 r. pisali o Masorze. Wolfiusz bibliot: hebr: Hamb: 1721 r. § I p: 535. Aniołowie trzymali pochodnie przy łożnicy. [m] w Talmudzie. [n] Georgii Ursini awtiquitates hebraicae p:997. 170 żeńską Leviathan, posolił, i na pokarm dla żydów po przyyściu Messyasza przeznaczył. Stworzył także Bóg wołu zwanego behemot, któremu tysiąc gór na dzień służy na paszę (n). Lecz ieżeli iedni żydzi maią to za prawdę, drudzy poczytuią to za allegorye. Wreszcie ktokolwiek zagłębił się nieco w nauce praw teologii i literatury żydowskiey, musi się przekonać, że często są pisma wykładaiące filązoficzne i teologiczne prawdy, sposobem metaforycznym, i nazywaią się medraschot, a te które agadot (o) nazywaią się, są poetycznym sposobem pisane, i nieiako romansów historycznych noszą cechę: i dla tego z Michaelisem (p) wyznać potrzeba, że w tey sprzeczności iaka pannie między mniemaniami rabbinów w Talmudzie, nie są wszystkie nie rozsądne twierdzenia, które przywodzimy ; ale często zachodzą wykłady sporów, w których rozsądek i nierozum, moralność i nie cnota, mąią obronę. Nauka tak (o) Dedrachot znaczy mistyczny wykład, Medraschot, teologiczny lub fizyczny z allegoryą, agadot historyczna powieść wdziękami poety okraszona. (p) Orientalische Bibliotek T. 19 Ed: 1782 r. ogromnego dzieła iakim iest Talmud, sposób iego uczenia nie przez znoszenie iednego mieysca z drugiem, iedney xięgi z drugą ale przez proste od pierwszey karty do ostatniey odczytanie, są tak trudne, że całe życie człowieka, ledwo na nauczenie się wystarczy (q), ieśli inne ieszcze pomocne nabyć zechce, pragnący bydź uczonym, nauki. Katechizmu tak iak my, żydzi nie maią. II. Mówiliśmy o zrzódłach prawa, schulchan Aruch iest zbiórem tych ustaw, które maią moc obowiązuiącą żydów nie mieszkaiących w własney ziemi. Pierwey zaś Moyżesza Mąimonidesa xięgą ustaw zbliżyła wszystkie rozrzucone ustawy do uwagi czytelnika. Mówiliśmy także, że te obadwa dzieła nie otrzymały powszedniego przez żydów przyięcia, zatem glossy, kommentarze, nową rzuciły ciemność (r): nie można tego (q) Wolfius Bibliotheca Hebr ; T. I p: 660, przywodzi Avoda Sara semper tripliciter dividat homo annos suos, ita ut tertiam partem Gemarae tribuat. Quis enim novit mensuram vitae suae. (r) Polscy żydzi, Dawid Szmulowicz Arcy Rabbin Ostrogski, żyiący w środku 17go zapomnieć, co Mendelsohn wytzekł, iż nauka prawa dla wymienioney dopiero przyczyny iest trudną, a co w prostocie Michel starszy żydowski, do Zygmunta I oskarżony, o niesprawiedliwy wyrok napisał (s), to w trzysta lat każdy rozsądny żyd powtórzy. III, Tych dwóch szczególniey nauk, za iedną religiyną powszechnie wziętych, uczą nauczyciele żydowscy. Nie znali dawnieysi uczeni tytułów (t). Nieco pjrzed Chrystusem wieku. Hillel Ben–Naphtala Herz, zmarły w Zółkwi 1670 r.. Menachem Mendel z Krotoszyna 1692 r. i 1702 pisali w Polszcze kommentarze na Schulchan Aruch. Patrz Wolfiusza p: 330, 351 i 768 (s) Xięgi nasze różnie i różnie roskazuią, nie wiemy często iak postąpić, kiedy Gamaliel tak, Eliezer inaczey, roskazuią. W Babylonie iedna, w Jerozolimie [ mówi o Gemarach ] druga iest prawda. My sluchamy drugiego Moyżesza ( Muimonidesa ) a nowi go nazywaią kacerzem. Zachęcam ia uczonych aby napisali mądre rzeczy, a uczeni i głupi ie słuchali. To doniesienie z ruskiego Mateusz Nielubowicz w 1790 r. z oryginału znalezionego wytłumaczył. (t) Secula prima, quae erant praestantissima, non habebant opus se extollere titulis, neque per Rabbi, neque per Rabbim, sapientes Bdbyloniae quam sapientes Israel, jam Hillel Rabbinów nazywanie stało się powszechne. Symeon syn Hillela, pierwszy iest podług wielu uczonych opiniy, który rabbina tytuł nosił (u). Widzimy u Nestoryanów uczonych pierwey nauczycielów, a w poźnieyszch czasach uczniów arabów, tęż samą godność. Josua Bar-Aun nauczyciel Masawaiha, w lekarskiey nauce w Seleucii otrzymał Rabbina godność (w). Arabowie przyięli ten tytuł dla swoich uczonych w lekarskiey nawet nauce (x). Włożenie rąk (impositio mannum) z niewielkiemi obrządkami stanowiło u żydów Rabbina. Pierwey examen ścisły został odbyty (y); Morenu., iest wyższy stopień od Rabbina, znaczy doktora teologii. W Niemczech XV ascendit ex Babilonia neque fuit nomen ejus, Rabbini titulo appellatum. Mówi to przy wiedziony Rabbin Nathan w rosprawie antiquitates hebraicae W T. XXI p: 908 Ugolina. (u) Tamże, tudzież Jonae Serupii Dissertatio de titulo Rabbi w tymże tomie p: 1087. (W) Assemauni bibl: orient v. 2: 435. Sprengel Versuch einer pragmatischer Geschichte der Artzneykunde Ed. 1800 r. T. 2. p. 359 (y) Patrz Ursyna i Serupa przywiedzione rosprawy. wieku żydzi zaczęli brać ten tytuł. Jakób Levi z Wilna w 1427 ru. napisawszy rytuałową xiążkę iuż ten zaszczyt przyłączył do swego imienia (z). W Hiszpanii ani rabbinów ani Morenu żydzi niemaią, twierdząc że te urzędy do Palestyny tylko się ściągały [a], u nas morenem każdy żyd rozumieiący siebie uczonym, nazywa. Jak zaś tytuły w średnich wiekach dawano chrześciańskim pisarzom nayuczeńszego, naysubtelnieyszego, nayłatwieyszego; tak też same zaszczyty podchlebstwo żydowskich uczniów nauczycielóm swoim przyznawało (b). Nad tymi rabbinanii byli u nas arcy-rabbini, ziemskiemi rabbinami zwani, tych rozkazy miały moc obowiązuiącą. Zbierali oni Synody; O Jarosławskim mówi Rhenferd [c] nie wyrażaiąc czasu kiedy był odprawiony. Słyszałem i (z) Buxtorf syn Synagoga Judaica Ed: Basil. 1690,8. c. 69 . p. 669. (a) Tamże; (b) Patrz rosprawę Jona Serupii de titulo Rabbi. Jnvestigatio Praefectorum et ministrorum u Ugolina w T. XXI p. 227 wzmiankuie tylko o wyroku wydanym a veneranda synodu o drukowaniu xiążek miałem ślady że był synod w Zółkwi za Jana III panowania odprawionym. Wyroki tego synoda drukiem były upowszechnione, z woli tego króla zostały zniszczonymi. Wszystkie moie starania o dostanie aktów któregokolwiek synodu żydowskłógo, nie otrzymały skutku. IV Od Arabów nauczyli się żydzi grammatyk i słówników [d]. Saadias Hagaon w dziesiątym wieku iest pierwszy, który grammatykę hebrayską napisał [e]. W iedenastym wieku rabbin Juda Chiug, xiążęciem żydowskich grammatyków zwany, napisał grammatykę i słownik [f]. Chrześciańscy pisarze od srzodku 15go, bardziey od 16go wieku, pracowali nad uporządkowaniem i ułatwieniem nauki tego ięzyka. Stankar professor za Zygmunta I w Krakowie, a sławny błędów w wierze rozsiewacz (g) i Hulewicz Gustav Peringer historia eruditionis et linquae arabum Ed: upsal. 1694. Jo. Georg Meusel Leitfaden zur Geschichte der Lehrsamkeit, zweyte Abtheilung p: 557 Tamże. W Krakowie 1548. r. iest pierwsza edycya, kilka razy w innych niemieckich miastach, ponowiona. w naszym kraiu trudnili się ułatwieniem nauki tego ięzyka. Nasi zaś żydzi rzadko grammatyki, a rzadziey ieszcze słowników używaią. W reiestrze pisarzów, którzy o ięzyku hebrayskim pisali, żadnego polskiego żyda nie znalazłem (i). Kilka razy widziałem pisma grammatyczne Moyżesza Kimchi (k), lecz i te były bardziey ozdobą składu xiąg j niż zrzódłem nauki. V, Pismo Boże, a równie nawet ieszcze tradycya czyli podanie zawarte w Mischnie i Gemarach zatrudnia uczniów nie bronili ucznióm innych świeckich ( iak mówią ) nabywać nauk. W ciągu woyny Tytusa zakazali żydzi, uczyć się po grecku (l). Rzucili przeklęctwo na tego, który uczyć będzie syna nauk greckich (m). Pod imieniem (h) Notae characteristicae Lingvae sanctae. Nie mogę teraz znaleśdź notaty którego roku i w którem mieyscu to dzieło iest wydrukowane. (i) Patrz ten reitstr u Wolfiusza T. I p. 574. (k) Ed weneckiey 1546 r. (l) Jn bello Titi decreverunt, hequis filium suum graece doceret Sotah c. 9. w T. XXI Ursina pag. 1003. (m) Maledictus qui nutrit porcum, et maledictus qui docet filium gracae. Tamże. ogólnem greckich nauk, zawierały się wszystkie umieiętności nieuczone w Jerozolimie [n]. Uważano w tey mierze nietylko na oddział żydów od innych narodów, ale lękano się aby ustawną mieszaniną filozofii z teologiią, religiyną naukę nie zrobiono świecką (o), która co do wymysłów rabbińskich, nie wytrzymałaby filozoficzney walki. Tę pogardę innych nauk przez żydów opisuie Juvenalis (p ; przeciwko tey opinii powstawał sławny rabbin Akiba (q), obiecywał nagrodę na tamtym świecie temu, który obce czyta xięgi (r). Pozwolili iedni po 25 roku, uczyć się innych nauk (s), drudzy do 22 ru. ten zakaz (n) Tamże p. 1003 o Lex data est ab Asmoneis ; maledictus sit qui docet filium sapientiam Graecam Leonhardi Heuberi Dissertatio de Academiis Hebraeor. w T. XXI Ugolina pag: 1060. (p) Romanas autem soliti contemnare leges Judaicum discunt ac metuunt Jus. Tradit arcano quodcunque volumine Moses, Sab: 14. (q) Akiba skończył życie 135 r. Ery Chrześć: Patrz o nim § I. (r) Mischna w przedziale Sanhedryn Cap: chel. (s) Bartolocci Bibliatheca Rabbinica p: 501. rozciągnęli (t). To prawidło nie uważano za powszechny przepis, kiedy widzimy iak żydzi pod Arabami, czasem nauczycielami, częściey byli uczniami. Zapewne polscy żydzi, w naukach teologicznych wiele pisali (u). Zapewne uczeni żydowscy z naszego krain wielkiey nabyli w tym rodzaiu sławy (w). Drukowano u nas dwa razy Palkeiry żyda dzieło, o potrzebie uczenia się innych nauk (x). Należy także przywieśdź przypadkiem znaleziony ułomek listu Synodu żydowskiego, za Zygmunta T, do żydów aby się uczyli nauk. Jehovach ma liczne Sephiroty, Adam miał [tj Tamże. (u) Patrz Bibliothecam Hebraicam Jo: Chri: Wolfii. (w) W Amsterdamie naywięcey żydzi Polscy sprawowali urzędy Rabbinów: w XV i XVI wieku, nasi żydzi byli prawie w swoim rodzaiu nayuczeńsi. W Afryce żydowscy polscy pisarze są sławnemi, wyrzucaią im tylko iedną wadę, że pisząc kommentarze nad Mischną lub Gemarą, wyrażaią ie po niemiecku a nie po hebraysku, Voyage dans 1’ Empire de Maroc par Jean Potocki 1792 Varsovie p: 45. Józef Pallaira żyd Hiszpański w 1409 r. napisał rozmowę między uczniem Gemary, i uczniem filozofii, w klórćy dowodzi, że należy się żydom innych nauk uczyć, prócz Talmudu. różne doskonałości wypływy. Izraelita tedy na iedney tyłko nauce przestawać nie powinien. Pierwsza iest święta nauka, ale dla tego inne nieopuszczaią się. Naylepszy iest owoc rayskie iabłko, ale czyż dla tego mniey smacznego nie mamy ieść iabłka? Wszystkie nauki nasi wynaleźli oycowie, i kto nie iest bezbożny, znaydzie początek wszystkich umieiętności w xięgach Moyżesza. Co było naszą chwałą dawniey, wstydem teraz bydź nie może. Byli żydzi u królów na dworze. Mardochei był uczony, Ester była mądra, Nehemiasz był radzcą Perskim i lud wybawili z niewoli. Uczcie się, bądźcie użytecznemi królowi i panóm, a będą was szanować. Ile gwiazd na niebie, ile piasku w morzu, tyle iest żydów na świecie, ale u nas nie świecą iak gwiazdy, a każdy nas depta iak piasek. Król nasz iest tak mądry iak Salomon, tak święty iak Dawid, To dzieło iest w ms. biblioleki watykańskiey No 329. Bartolocci i Wulfiusz le rozmowy opisali, lecz mniey dokładnie podług zdania Assemaniego T. I Cat: Bibi: Vatic: p: 321 w Krakowie 1545 i 1648 tę sięgę żydzi wydrukowali; ta pierwsza edycya iest mało znana. ma przy sobie Samuela drugiego pra wie proroka (mówi o Samuelu Macieiowskim kanclerzu). Patrzy on na wszystkich ludzi iak na las ogromny. Rzuca wiatr różne drzew na siona, i nikt się niepyta zkąd naypysznieysze drzewo ma swóy pochód. Czemuż i z nas Cedr Libański w śrzód tarniny powstawać nie ma (y). Geniusz Zygmunta I umiał ożywiać równie i żydów. Znayduiemy ich drukarnie w ten czas założone (z). Widzimy ich liczne dzieła (a), Znayduiemy ślady oporu duchowney władzy, aby nie uczyły się żydowskie dzieci z naszemi, w iedney szkole (b). Upadły w ten czas ułożone dobroczynne widoki, kiedy sami żydzi czuć zaczęli, iż pożyteczna reforma w oświeceniu iest pierwszy potrzebą. VI. W iakim stanie była Filozofiia u żydow, mówiliśmy w § I. tey rozprawy. Uciśnieni i okryci wzgardą żydzi, w wschodnich (y) W papierach rozrzuconych metr, kor oryginał czyli kopiia, była na cienkim pargarninie, pięknie pisana. [z] Patrz bibliothecam hebraicam Wolfiusza. (a) Tamże. (b) Patrz przełożenie Piotra Gamrata Prymasa 1542 r. 19 lipca art: VI. kraiach pracowali iednak cokolwiek w przedmiocie nauk ; ieżeli nie dla posunięcia światła, bo ich dzieł oryginalnych w tym czasu zakresie nie mamy, to przynaymniey dla własney pociechy. Uczyli się z samey potrzeby obcowania po grecku i po syryysku . aby mogli mówić z temi ludźmi, z któremi dzielili społeczność. Arabów zwycięstwa ucisnęły żydów i chrześcian, zaięły te ziemie na których i uczeni i nieumieiętni mieszkali. Zdobywców arabów początkowo oznaczała sama pogarda nauk. A ieśli usuniemy zołzieiów od poźnieyszych pisarzów podaną wiadomość o spaleniu Alexandryyskiey Ptolemeuszów biblioteki (c), nie osłabimy iednak (c) Powszechnie twierdzono, że gdy Amrou dobył Alexandryi, Jan Philopon prosił u zwyciężcy o dar tey biblioteki. Ten posłał do Omara, odpowiedział on, że albo te xięgi to zawieraią co alkoran, są tedy nie potrzebne ; albo są przeciwne, są więc szkodliwe i zniszczyć i należy. Abdollatif i Abulfaradsch podali tę wiadomość. Gibbou i Villoison zaprzeczyli temu twierdzeniu. Reinhard w rosprawie Ueber die Hingste Schicksale der Alexandrischen Bibliothek 1792. Göttingen 8 dowiódł do oczewistości, że te od późnych pisarzów czynione doniesienią są zniszczonymi przez inne dowody, przez to, twierdzenia wspartego dzieiami, że w tym pierwszym czasu zakresie podniesienia się mocy Mahometa, doświadczyły nauki zniszczenia. Władza iednak nauk i światła, zbliżała się pomału do tronu Kalifów. Pierwsi szukali zwycięztw, następni chcieli ie ubezpieczyć. Okryci chwałą wodzowie, uczuli że na łonie spokoyności, nauki są pierwszą potrzebą. Al-Mansor i Al-Raschid rozkazywali części świata, słuchać musieli dla utrzyman a swego życia rady łekarzów, którzy razem byli filozofami. Walid I zakazal 96 ru. Hegiry ięzyka greckiego w sprawach publicznych (d), Al-Mansor naznaczył nagrody dla tych, co greckie przekładać mogli dzieła, { e]. Syryyczykowie tłumaczyli z greckiego, lub od 5 wieku dokonywane które wypisywać wtem dziele mam za rzecz zbytnią. Wszelako Tiedemann Geist der Speculativen Philosophie B. IV. p. 8 bierze nieco obronę świadectw tych dwóch dzieiopisów. \d ) Albupharag His t: Dynast: p: 129 nie którzy twierdzą, że zupełnie ięzyk grecki Walid I z państw swoich wywołał. Pairz Buble comruentatio de studio graecarum literarum inter Arabos. Commentarii Soc: Gotting: XT p: 222. (e) Albupharag p: 99. przekłady oddawali Arabóm [f]. Za Al-Mamuna 218 ru. i Al-Montawekkela 247 r Hegiry, społeczeństwo pod przewodztwem Mesueha, pracowało nad przekładem dzieł greckich., nayprzód na syryyski ięzyk, a z syryyskiego na arabski [g ן, łatwo iest tedy wnosić iak wiele musiało bydź błędów w dwoiakiem tłumaczeniu, i przy złych często kopiiach. Honain ben Jsak, nastąpił po Mesuehu, i iemu wielką liczbę dzieł tłumaczonych przypisuią uczeni [h]. Mamy podaną wiadomość, że oryginały z których tłumaczono z rozkazu Al-Mamuna spalonemi zostały [i], tak nawet sposóbność sprawdzenia oryginału z przekładem Patrz Buhle commentatio etc. W bibliotece Floreńskiey cod: 68 podług katalogu Ed: Goriusza 1742 r. są przekłady z Syryyskiego na Arabski Arystotelesa. Albupharag p: 246 urodził się Al-Mamun r. 787 ery chrzęść: czyli hegiry 170, do Bagdadu się przeniósł 204 r. i tani był do 215 r. czyli od 819 do 830 r. ery chrześ: w ten czas pod przewodztwem Mesueha nad temi przekładarni pracowano. (11) Patrz Buble i inne uczone rosprawy o Arabskiey literaturze. (i) Leo africanus de viris inter arabes illustribus ap: Fabricium bibliotheca graeca V. XIII p: 248. dem upadła. Pierwszemi arabów nauczycielami byli Nestoryanie i żydzi [k], w ten czas kiedy nauki weszły do arabów; kiedy Honain be Jsak pracował nad przekładami dzieł pisarzów greckich, Arystotelesa filozofiia była więcey czytaną niż innej żydzi szanowali tego mędrca szczególniey [l]. Cała filozofiia arabów iest niemal kommentarzem Arystotelesa, w mieszaninie iednak z nauką Alexandryyskiey szkoły (m). Z tego to zrzódła zapewne czerpał żyd Habatollach Ebn Malkha tę dyalektykę, którey ieden xiąże z rodu Se giucidów, mocno się uczył (u) Alkendy, Alfarabi, Avicenna (o) byli arabskiemi [k] Patrz Buble i dawnieyszych pisarzów. [1 Joseph contra Appionein L. I. przywodzi Klearka świadectwo, iż Arystoteles wiele od iednego żyda nauczył się. Dumnemi byli z te o mniemanego ucznia. Podobało się z mylnego tłumaczenia dzieł Józefa, śmieszne upowszechnie podanie, że Arystoteles był żydem. Bayle pod artykułem Aristote uczenie, ale zbyt pracowicie te twierdzenia usunął. [m Patrz Buble Lehrbuch det Geschichte der Philosophie 5 ter Theil. (1/ Albupharag hist: dyn: p: 394. \O Patrz Buble Lehrbuch 1. c. i Job: Andr Mich: Nagelii de studio philosophiae graeca inter Arabes Altorfii 1745. skiemi w filozofi nauczycielami. Tych i nie co póznieyszych, zaćmił Averroes 1217 r. zmarły. On ogłosił Arystotelesa iedynym prawie mędrcem (p), a maiąc greckich scholiastów i kommentatorów, zrobił kommentarz pomnożony własnemi wykładami lq), Rabbini wytłumacz) li na hebrayski ięzyk, z tego przekładu zjawił się łaciński (r), zkąd. (p) Averroes mówi, że nim Arystoteles się urodził, natura nie była ieszcze w stanie doskonałości, i że dopiero z zjawieniem się Arystotelesa, odebrała swoie dopełnienie. To na zwyczayne uczczenie było w Europeyskich szkołach, iest równie między Turkami i Persami. Patrz Launoi de varia Aristotelis fortuna. Wittembergae 1729, 8 i Historyą nauk wielu akademiy etc. (q) Patrz iego dzieł wykład w Lehrbuch Buble. (y) Aristotelis omnia guae exstant opera Averrois Cordubensis in ea opera omnes, qui ad haec tempora pervenere, commentarii XII tomi Venetiis są z hebrayskiego tłumaczenia i między kommentarzami iest R. Levi Gerson, którego rękopism w bibliotece królowy Christyny znaydował się. Biblioteka Wiedeńska Lambec: Comment: T. I p. 294 zawiera tłumaczenie hebrayskie organon Arystotelesa 1232 r. są inne części dzieł Arystotelesa hebrayskie przekłady w Watyk: bibliot: No: 317, 337, 338, 341, podług Assemaniego.Cat: Bibliot: Vatic.T. I. w Me dyceuszowskiey bibliotece w Florencii podług wyniknęły te nierozumienia, które w dziełach Arystotelesa widzimy, i które tak dobrze podał do uwagi Brucker (s) i Buhle (t). Do tey szkoły Arabów liczy historya filozofii Moyżesza Maimonidesa. Ten 1131 r. urodzony w Cordowie, sławny przez prace religiyne i prawne (u) tudzież lekarskie, okazał się znakomitym w XII wieku. Zbiegły do Kairu, oskarżony od żydów o kacerstwo, o sprzyianie mahometanóm w 1205 r. życie zakończył (w). Dzieło iego Doctor perplexorum po arabsku pisane, przełożone wprzód na hebrayski, późniey na łaciński ięzyk, przywodzonem zostaie przez Alberta wielkiego, S. katalogu Goriusa 1752 r. T. I. p: 149, 150, 167. Toż samo w paryskiey bibliotece T. I p; 50, 52. a w Montfaucona bibliotheca ras. Ed: 1739 T. 2 p: 710. Patrz także Bartoloccego Bibliotheca rabbinica hebraica T. I p: 219 szczególniey przedsłowie Buhle W pierwszym tomie edycyi dzieł Arystotelesa. (s) Hist: crit: Phil: T. III. (t) Buhle Lehrbuch T. V. i dzieł Arystotelesa, iego edycyą Bipontską 1791 r. (u) Patrz iego dzieła szczególniey xięgę przepisów o wychowaniu, tudzież o pokucie. [w] Patrz Moses Maimons Leben Berlin 1792 8. Tomasza z Akwinu. Dzieło to miało w celu pogodzić naukę starego testamentu z wnioskowaniami rozsądku, i przez to samo usunąć zarzuty nie dowierzaiących istności i dobroci xiąg starego zakonu. Używał do pomocy Arystotelesa dzieła, a wnioskował podług prawidł alexandryyskiego eklektycyzmu x). To dzieło ieśli Mojżeszowi Maimonidesowi dało mieysce między filozofami, wstrzęsło iego powagę u żydów. Pomnożył Maimonides dowody o istności Boga, a mówiąc o tworze świata, odpowiadał na twierdzenia o iego wieczności. Pracował on nad tą wielką kwestyą zkąd pochodzi złe, iak w dzieło Boga wniść mogło, do czego służy i czy iest użyteczne (y)? Wyznać potrzeba, iż filozofiia Maimona u żydów, mało była znaną, wracała się czysta Arystotelesa i Platona filozofiia. Usunąwszy kommentarze żydzi tey odmiany byli niememi świadkami. Wstydem iest 16 wieku, iż w ten czas kiedy wracało się światło nauk, kiedy powątpiwano o opiniiach stwierdzonych (x) Patrz iego dzieło More Nevochim ed: 1629 szczególniey przedmowę Buxtorfa. (y) Patrz More Nevochim. świadectwem lub uszanowaniem wieków, kabbala zydowska stała się ulubioną nauką. W niey filozofiia, teologiia i lekarska nauka znaydowały zasady. Reuchlin obiecywał w kabbale znaleśdź dowody o tróycy s. (z). Trithemius opat, całey religii wyrocznie w tych nudnych xięgach znaydował (a). Pico Mirandola stryy i synowiec flozofiią z kabbalą łączyli (b). Agrippa de Nettenheim (c) posuwał swe dziwaczne uroienia do związku z duchami. Nakoniec Theophrast Paracels (z) De arte Cabbalistica li: III ed: 1517. Reuchlin urodził się 1455 r. umarł 1522, wydał ieszcze zbiór pisarzów kabbalistycznych 1587 r. drukowany. Marcin Raymund Dominikan XIII wieku oddawszy się ięzykowi hebrayskiemu zwrócił uwagę na Talmud, iak o tem mówiliśmy. Ziegelbauer et Legipontum historia rei literariae ord. S. Benedicti Vol. III ed: Aug. vindel: 1754 p. 217. Patrz także dzieła Trithemiusza 1601 r. f. Stryy umarł 1493 r. Synowiec zabity 1533. Urodził się 1486 r, umarł 1535 r. Dzieło iego de oculta Philosophia wydrukowane z innemi 1600 r. w Lugdunie 8. zawiera te wszystkie nierozumne wymysły i stosunki. Z taką xięgą w ręku mógł pisać sławne dzieło de vanitate scientiarum. (d), nic prawie nie umieiąc, theosophiią, w swoim rodzaiu gruntował. Böhm czeladnik szewca (e) hańbiące rozsądek wydawał xięgi, które lekkowierność ludu i władz cierpiała. Robert Fludd (f) i Jakób Pordage (g) uczeni pisarze naywiększego nierozsądku w przyięciu twierdzeń i stosunków kabbalistycznych Urodził się 1493, umarł 1541 r. o iego dziele mówimy nieco niżey, rzecz czyniąc o lekarskiey nauce u żydów. (e) Urodził się w wyższey Luzacyi 1575, umarł 1624 r. w dziele Aurora które z innemi iest wydrukowane, gruntuie się na obiawieniach które otrzymał. Połączył Theosophiią z Alchimiią; rzeczą iest prawie niepodobną do wiary, aby tego pisarza marzenia tak wiele miały czcicielów i zjednały nawet piśmiennie trwaiące długo szermierstwo. Urodził się 1574 w Hrabstwie Kanterbery, umarł 1637 r. Jego dzieło Philosophia Mosaica iest wykładem Kosmogonii Moyżesza z dodatkami kabbalistycznemi. Dzieła iego razem wydrukowane 1617 r. Umarł 1626 r. powiada ten Pisarz, że duch iego na krótki czas opuścił ciało, i na górze wieczności od Boga oyca uczył się, Bóg [ podług niego ] stworzył wieczność, a ta wieczność mądrością Boską zwana, świat stworzyła. Wyprowadza myriady duchów, nie miałem tego dzieła w ręku, ale Tiedemann w T. 5 wyciągnął iego metafizyczne wnioskowania. okazali dowody. Żydzi więc widząc, że po kilkunastu wiekach pogardy, lub lekko-ważenia i ich nauki, część świata ią przyymuie, rumienili się że mogli powątpiwać o dokładności i dobroci swoiey nauki. Kiedy Hiszpański ieden żyd koło 1534 roku zrobił się fałszywym messiaszem, przywodzili i go stronnicy, iż przyszedł czas odkrycia prawdy, kiedy na nią uczeni innych wiar się zgadzaią (h . Upadła ta dziwaczna w filozofii budowa. Została tylko w czerwono krzyżownikach [i] ; żydzi stanęli na iednym zawsze Dzieła iego. Metaphisica vera et divina. Sophia, sive delectio caelestis sapientiae de mundo interno et externo. Theologia mystica sive arcana otrzymywały uwielbienia. (h) Z Schediasma Johannis Lent de Pseudo Messiis w Ugolinie w T. XXIII p. 1069. wiemy że wśród wielu fałszywych messiaszów był ieden żyd hiszpański w tym roku przez Karola V na śmierć skazany ; z pisma Andrzeia de Lubowla pod tytułem Caecitas impia Judaeorum w Krakowie u Wictora 1539 r. 8. p. 37 widzimy, że żydzi czynili ten wniosek kiedy na niego Theologicznie odpowiada. Przypomnieć zaś sobie należy, że późniey nieco Theosophiczne pisma stały się powszechnieyszemi. (i) Rosecroix, granice tego dzeła i iego cel nie pozwalaią o tem zgromadzeniu w tey w filozofii stanowisku. Ta kabbalistyczna nauka iak wiadomo pomogła do nauki sędziom o czarach i upiorach (k). Padło wielu ofiarą nierozumu i nadużycia władzy. Żydzi iak słabsi , byli porozumianymi o zmowy z diabłami. Jch pismo w 1557 r. wydane (l) zawiera niektórę myśli , godne sławnego Wyiera , który zawstydził oskarżycielów o czary , i nie iedną niewinną ocalił ofiarę (m). U - rosprawie pisał, mało iest czytelników, którzy o imieniu przynaymniey tego zgromadzenia nie słyszeli. W zgromadzeniu azyatyckich braci iest nawet Synedrion z 72 członków zebrany. Patrz die Bruder S. Johannis ans Asien, in Europa Berlin 1803 r. 8 . (k) W ciągu dzieła w Rozdz: o czarach , tę ważną wyiaśnimy epokę. (l) o czarach i czarownicach in 4, 1557 r. bez mieysca druku, zdaie się iednak że z drukarni Mateusza Wierzbięty to dzieło wyszło. Wśród kilkunastu kart zawieraiących dosyć poziome uwagi na k. 4 są uwagi , iak oszukuią mniemani czarownicy. (m) Urodził się l515, umarł 1588 r. szlachetnie pracował nad ratowaniem ludzi od oskarżeń o czary. Patrz iego pismo de praestigiis et incantationibus. Ja nie mam iak ed; 1660 r. Dowody w piśmie o czarach i czarownicach 1557 r. wydane, zdaią się bydź padły u nas nauki , zniknął dobroczynny proiekt oświecenia żydów. Sama tylko teologiia i theosophiia , zatrudniła naszych żydów. Podniósł się za naszego życia żyd filozof Mendelsohn, w pływ iego nauki, mało się okazał w niemieckich żydach , nasi maią go za ozdobę wieku , ale iego pisma nie czytaią. Maimon polak przyniósł swe dzieło w ofierze ostatniem u królowi. Salomon z Wilna rozsądne dosyć o reform ie w spół-braci podał królow i pismo , które dostałem. Jest także ieden żyd w Frańcyi, który ma za chlubę , że go ziemia nasza wydała , lecz nasi żydzi o nich wiedzieć nie chcą. VII. Podobało się uczonemu Seldenowi, którego dosyć często imie z szacunkiem w tey rozprawie wspominamy , całe praw o natury do prawa Moyżesza , i ustaw w starym zakonie stosować (n) Mniey szczęśliwa praca nie przyniósła przekonania. Michaelisa z Wiera dzieła przepisane , lecz tylko na k. 4 nie zgadza się to iednak z datą obu edycyy. (n) Joannis Seldeni de Jure naturali et gentium juxta disciplinam Hebraeorum libri septem, to dzieło kilka razy drukowane iest także w T. XXVII Ugolina. dzieła (o) dowiodły to co z dawnieyszych nawet pism i rozbioru różnych uwag wiedziano, że próżna iest praca, prawo natury stosować do ustaw żydowskich ; czyli co na iedno wychodzi, w prawach municypalnych starego zakonu znajdować iego pochód nie zawsze można. Wreszcie wiadomo kiedy ta nauka systematycznie została traktowaną, i oddzieliła się od innych nauk, a żydzi (mówiąc o ich ogóle) nie wiedzą, że prawo natury iest uczone. VIII. Lekarzów obowiązki należały początkowo do lewitów. Mamy ślady leczenia w xięgach Moyżesza i królewskich [p]. Salomon któremu tyle xiąg przypisuią, miał także napisać dzieło o chorobach i ich leczeniu[q], Ezechias podług podania zniszczył tę xięgę, aby kapłani cudowną sprawą zwyczayne leczyli choroby (r). Eliasz, Elizeusz, (o) Mozaisches recht, i Orientalische bibliothek. (p) Patrz zebrane wyciągi z pisma starego zakonu u Sprengla Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzneykunde Halle 1800 1 Theil p: 96. y6. (q) Tamże p: 90. [r] Suidas pod słowem Ezechias. Isaiasz, leczyli choroby (s). W czasie Babylońskiey niewoli przyieli Chaldeyski ięzyk, mniemania, bayki i zwyczaie Persów i Medów (t) Systema Perskiey filozofii, weszło także do żydów (u). Mystyczne słowo Boskie leczyć miało wszystkie choroby (w), i te podobno wyrazy w xiędze mądrości, prowadziły wielu żydów do mniemania, że naylepszy lekarz wart iest iednak piekła (x), bo używa władzy przyrodzoney, a nie udzieloney mocy od Boga. Theosophia persko-żydowska nieczyniłaby wiele postępu, gdyby w Alexandryi platoniczne zasady i niektóre marzenia nie złączyły z przyiętemi na wschodzie mniemaniami. Za Jeremiasza ieszcze przeszli żydzi pod Johananem do Egiptu (y). Artaxerxes III i Ptolemeusz Lagides pomnożył ich liczbę w Egipcie zaprowadzaiąc wielu iak jeńców (z). Dobroć Ptolemeuszów, szczególniey (i) Patrz zebrane dowody Sprengla. (t) Joseph Antiquit: Jud: 1. III c. 7. (u) Patrz § I. (w) Sap: XVI. 12. Patrz przywodzenie tego mniemania W Ursinie antiquitates hebraicae. (y) Jer: XLII. XLIII. (z) Joseph 1. XII c. I. Philadelpha, ośmieliła ich do nauk. Złączeni żydzi przez samo społeczeństwo z alexandryyskiemi grammatykami, pomnożyli swoie przywiązanie do allegorycznych wykładów. Około 150 lat przed erą naszą Esseńczykowie (a) zatrudniać się zaczęli poznawaniem ziół i onych stosowaniem do leczenia chorób (b). Sposób Theurgiczny leczenia, złączony z pomocą ziół, przybrał nową postać, kiedy w drugim wieku iak iuż mówiliśmy kabbala zebraną została, Był to wiek prawie ieden dla filozofii i lekarskiey nauki, Appolloniusz Tyaneński łączył leczenie duszy z leczeniem ciała (c . Znaiomć są Izraelitów plemienia w tey epoce przygody, krótą oni mieli nadzieię, długiego doświadczyli ucisku. W Rzymskiem państwie i rozdzie onych cesarstwach, żyli żydzi albo w samotności albo w pogardzie. Filozofiia szła długo iedną koleią co lekarska nauka. Znużył się Arab samemi nawet zwycięztwy, a ten co roznosił (a) Patrz o nich § I. (b) Joseph de bello Judaico 1. II c. 8, (c) Philostratorum quae sunt opera ed: lipskiey 1790 f. 1. IV c. 10. i w całem życiu tegoż Appolloniusza Thyaneśskiego. śmierć na placu bitwy, szukał ocalenia życia od lekarzów chrześcian i żydów. Jeśli zachowaną choć w skażonych ułomkach widzimy filozofiią u Arabów, winniśmy ią lekarzóm którzy leczyli słabych, a zdrowym przynosili mędrców nauki. Zebrało się zgromadzenie lekarzów w Bagdadzie. Liczne żydowskie szkoły były na wschodzie (d), zmnieyszały się one, lecz żydzi to udziałem przekładów, to wspólnictwem pracy zachowali lekarską naukę. Pierwsze lekarskie dzieło Ahruna Arabom znane, pod tytułem pandektów(e), przetłómaczonem zostało z greckiego na syryyski ięzyk, przez Maserdschawaiha żyda z Basry (f) i to iest pierwsze (d) O tych szkołach mówi Beniamin z Tudeli w XII wieku. R. Petachias z Ratyzbony zmarły 1215 r. w podróżniku na końcu VI Tomu Ugolina będącym o Szkołach żydowskich, lekarskich nie mówi, tylko o iedney sławney aptece. (e) Abulpharag hist: Dynast; p. 264 o tem dziele iest także w Casirisie Bibl: Arab: Hispanica. ed: Madr. 1760 TI p. 325. (f) Tamże p. 158, 198. wiem, że ten przekład przypisuią niektórzy Gosiuszowi Alexandryyczykowi. Obca iest rzecz temu dziełu, te spory rozwiązywać. Abulfaraga zaś świadectwo iest iasne. pismo, które o ospie rzecz czyni (g). Wśrzód Arabów podniósł się Al-Hussain, Abu-Ali, Ben-Abdallach, Ebn-Syna zwykle Avicenna zwany. Ten człowiek uczczony xiażęcia lekarzów imieniem (h) był, iż użyię wyrazu Sprengla, despotą (i) przez lat sześćset uczniów tey nauki. Dzieła iego arabskie na hebrayski, a z hebrayskiego na łaciński ięzyk tłumaczone (k) wiele pochwał i nagan otrzymały (l). Dzieiopis postępu rozumu ludzkiego, dochodzi łatwo przyczyn, dla których ta ogromna xięga, więcey szanowaną iak rozważaną została. W dziesiątym wieku Harun Izaka syn, żyd z Kordowy pisał nad tem dziełem kommentarze (m). Posunął Arab Jsak Rhazes Arabski lekarz, którego często za piszącego o ospie naypierwey kładną, sam ed: weneckiej 1506 r. 382 Ahruna przywodzi. Scheiek Reyes. Sprengel 2 Theil: p: 401 w tym § szedłem wskazaną przez tego uczonego dzieiopisa drogą. Sprawdzałem iego przywodzenia, abym niemiał sobie co do wyrzucenia, lecz znalazłem zupełną dokładność. (k) Venetiis 1523 r. vol: 5. f. (lj Patrz Sprengla p: 405. (m) Casiris Bibl: Arab: Hispanica T. I p. 286. Ben Soleyman granice nauki, o mocy różnego rodzaiu żywności, lecz że świnie mięso iak zdrowe poleca (n), żydzi wcale tey xięgi nieużywali. Młódszy Mezueh wsławił się swoiemi pismami o), gdy zaś mannę z nieba spadaiącą wspominał (p) od żydów był liczonym między celnieysze świadki tego cudownego od nieba daru. Powstawał przeciwko chrześcianóm i żydóm, w iedenastym wieku, Jaheak Ben Dzesla, lecz iego dzieło (q) i tabelle medyczney encyklopedyi, przełożył żyd, i przypisał Karolowi królowi Sycylii, bratu S. Ludwika (r),Ebn Zohr wprowadził między Aiabów aphoryzmy. czyli postrzeżenia z (n) Sprengel p. 424 pzywodzi p. 502 tego dzieła ed: 15 o. Basil pod tytułem lsaaci filii Salomonis liber de dietis uuiversalibus tego dzieła nie miałem pod ręką. (o) Są drukowane w Wenecii 1562 fol: Venetiis Mesue opera quae extant omnia. (p) P. 53. Tłumaczenie części dzieł Me-ue po Hebraysku przez R. Teodora w Bibliotece Florentskiey Cod: MS. I części katalogu p. 485. (q) Sprengel przywodzi Tamin Sanitatis Argentorati 1533 r. (r) Sprengel p. 429 Reiske ad Abulfedam VIII. p. 773 o nim także mówi. chorób (s). Averroes w filozofii (t) i w lekarskiey nauce był uważany za wielkiego nauczyciela od żydów. Upadły nauki Arabów na wschodzie w iedenastym, a w Hiszpanii w trzynastym wieku. Upadły przez to samo wzory, i mieysca nauki dla żydów. Arabowie zachowali nam choć nieco skażone, przez siebie nauki, ale nie posunęli kroku w postępie rozumu ludzkiego. Co grecy umieli, arabowie w złych nauczyli się tłumaczeniach ; i podobno dzieie lekarskiey nauki niewiele zyskały postrzeżeń od nich, a liczne odziedziczone błędy, były cechą zatrudnień uczonych Arabów. Podniosła się szkoła lekarska mnichów. Wsławiona była Salernitanska, którey kapłani przewodniczyli (u). W czasie krzyżowych wypraw, rycerze szpitalni ufundowanemi zostali. Scholastyczną filozofiią łączyli mnisi z lekarską nauką. W XIV wieku Petrarcha powstał na Averroesa i na lekarzów (w). Uczeńsi żydowscy lekarze, [s] Sprengel p. 440. [I] Patrz wyższy §. [u] Ta część historyi Sprengla ieśt nader do związku z innemi naukami potrzebna. (w) W dziełach iego inter Epistolas od k. ślepo słuchali arabów. Anatomiia w XIV wieku (x) zaczęła bydź mocniey znaną. Żydzi na swoich trupach nie śmieli się uczyć. Ciekawsi, w XVI wieku przebrani uczyli się w Padwie (y). Ślepo słuchaiący Avicennę, uczyli się sposobu nabycia wiadomości, iak on ią nabywał przez modlitwę i wino (z). I 880 do 883 Agunt sane mówi o Doktorach quando et agentium impietas, et patientium credulitas tanta est, abutantur simplicitate populorum, vitam policentur et vitam perimant et lucrentur. [x] Anatomiia przez Mondini de Luzzi professora w Bononii 1313 r. inną wzięła postać, kiedy zaczęto ciała ludzkie rozbierać na lekcyach, a pierwey tylko świnie i psy rozbierano. Sprengel p. 583. [y] Erazm Ciołek poseł polski w Rzymie 1501 r. primis kal: gbris donosi królowi Alesandrowi o sześciu żydach polskich którzy przebrani uczyli się w Padwie. W bibliotece watykańskiey No 376 za świadectwem Assemaniego p. 350 iest xięga MS. hebrayska o anatomii 1491 r. zdaie mi się że to iest pierwsze dzieło żydowskie w tym rodzaiu. (z) Per ses qui annum, libris legendis sedulo incubui, et quoties aliqua in quaestione perplexus essem י aut medium syllogismi terminum non invenirem, ad templum me recepí et ad omnium Creatorem praeces supplex ejudi, donec aperiretur mihi in eo, quod ztąd to bydź musiały te modlitwy przy chorych, te upijania się, które lekarzom żydowskim w naszym zarzucano kraiu (a). Nadto Pedemontana dzieło, które iest kommentarzem Mesueha, i poleca do leczenia odmawianie psalmów (b); kilka razy u nas w XVI wieku przedrukowane (c) było dla chrześciańskich lekarzów poleconem. Wszystkie te przyczyny złączone z tą pogardą, iaką dla żydów mieli chrześcianie, sprawiły iż żydowscy lekarze nie posuwali się w tey nauce. Wróciła się Hippokratyczna szkoła z powrótem nauk. Powstał Vesalius oyciec nowey Anatomii, Amatus portugalczyk żyd, którego Zygmunt I używał do swego dworu abstrusum et reconditum erat. Nocte domum meam revenus lucerna coram me posita, legendo et scribendo operam dedi, et quandocunque me invasit somnus, aut debilitatem aliquam sensi, acceptum poculum vini bibi donec ad me redirent vires. Patrz Brukera T. III p. 81 (a) W różnych pismach szczególniey w kazaniach Jana z Przeworska 1593 r. drukowanych na k. 89 i 93. (h) P. 312 u Sprengla p. 582. (c) 1574, 1581, 1597 r. Walentyn z Lublina celnieyszym był wydawcą. (d); ważne w żyłach zrobił odkrycie, w 1547 r. nastąpiła epoka mystycyzmu w filozofii i w medycynie. Kabbala odzyskała swoią władzę. Żydzi cenić więcey zaczęli ulubioną naukę. Teophrast Paracels, który od Woyciecha Baza lekarza króla polskiego otrzymał świadectwo, iż wyleczył człowieka którego on opuścił ; ieździł do Polski iak i do innych kraiów (e). Dzieła iego z nadobnemi tytułami Wierzbięty, krakowska drukarnia wydała (f). (d) Sprengel III Theil p. 68 Wolfius T. 2 p. 200 mówi o wezwaniu Amata do dworu królewskiego w polszcze. (e) Sprengel na k. 348 mówi o świadectwie danem przez Baza Lekarza króla, i przywodzi Adami vitae Maedicorum Germaniae. Sam zaś Paracels w przedmowie do wielkiego dzieła die Wundartzney Sprengel p. 343 wymienia w śrzód innych kraiów w których był, Polskę. (f) Archidoxi Philippi Theophrasti Paracelsi magni Germani Philosopha et medici solertissimi, ac mysteriorum naturae scrutatoris et artificis absolutissimi L. X. Nunc primum illustri ac magnifico Domina Alberti a Łasko Palatino Siradiensi, Duce et auspice, studio et diligentia Adami Schrötteri Philosophi et Poetae laureati, e Germanico in Latinum sermonem translati et editi. Marginalibus annotationibus et indice copiosissimo per Wyraża on (g) iż w śrzód licznych iego uczniów którzy mu się nieudali, Polska ma trzech, Czechy iednego, Saxoniia i Węgry po dwóch, Niderland iednego, Szwabiia żadnego nie wydała. Zdaie się że ieden z tych polskich uczniów był Meier Dawid (h) którego St. fan król niekiedy używał (i). Za Zygmunta III dosyć było żydów Joannem Gregorium Mairum Philosophum et Maedicum, adjectis cum gratia et privilegia imperiali ad septennium. Cracoviae ex efiicina Typographica Mathiae Wierzbięta Typographi Regii 1569. 4to. tudzież de praeparatioilibus P. Theophrasti Paracelsi ab Hohenheim Germani Philosophi ac Maedici omnium iudicio absolutissimi Li. II. Cura et studio summaque fide et integritate, qua fieri potuit ab Adarno Schrottemo silesio Philosopho et Poetae laureato in lucern editi cum privilegio Caesareo ad septennium. Cracoviae ex officina Typographica Mathiae Wierzbięta 1596, 4to. (g) W przedmowie do xiąg zwanych Bertheoneae S. 335. (h) Na iednym exemplarzu dzieł Paracelsa czytałem niemiecki napis tego Meiera Dawida, w którym wyraża, że autor iest iego oycem i nauczycielem. (i) Kowaciovius kanclerz śedmiogrodzki w liście do Stefana króla 1586 14. czerwca dzięknie za udzielenie tego lekarza. lekarzami, kiedy przeciwko nim tak mocno Szleszkowski powstawał (k). Za tego króla upadły nauki w Polszcze. Żydzi na iednym nie oswiecenia punkcie stanęli. Ledwo który mógł się znaleśdź cokolwiek zdatny lekarz (l). Sami zaś między sobą leczą się w miarę powszechney im teraz nie wiadomości i używaią pomocy od chrześciańskich lekarzów w większych potrzebach, każde zaś miasteczko nasze ma cyrulików, których ciemność wyrównywa, bezprzykładney w innych kraiach śmiałości w leczeniu. IX. Wiadomo iest że matematyczna na uka, u greków dopiero uważana była, za pomocną do filozofii. Pitagoresa prawidła (k) Pierwsze dzieło przeciwko żydom lekarzóm wydał Sleszkowski 1621 r. w Brunsbergu. Tęż samą xięgę w teyże samey drukarni Wydał 1622 r. w Krakowie 1623 nie zmordowany Sleszkowski w walce przeciwko tymże współ-lekarzom starego zakonu, wydał 1630. r. w Warszawie in 8. ad Illustrem Dominum Joannem Jastrzembecium Baronovicium Palatinum Siradiensem de fugiendis medicis, atque Chirurgis Judaeis cpistolarum pentas. Był za Jana III żyd lekarz, którego nawet obwiniano, że przez złe leczenie przyśpieszył śmierci temu królowi. przyymuiąc w kilku względach, żydzi obznaiomili się cokolwiek z wyobrażeniami ieometryi ; ta iednak musiała bydź mało znaną kiedy ieden Mischnicki pisarz mówi poważnie, że R. Eliezer za pomocą ieometryi, doszedł wiele iest kropel w morzu (m). Astronomii iak mdłe mieli wyobrażenia, okazuie Bailli (n). Dla ogłoszenia nowego miesiąca używali świadków, którzy ogłaszali iego zjawienie się (o). Naczelnik synedrynu przez ognie zapalone, donosił o tey epoce (p), i dopięt o w pół czwarta wieku po Chrystusie, Hillel ułożył potrzebny kalendarz (q), który od karaitów, dla tego iest przyięty, że innego nie maią (r). Po te in krótkiem wystawieniu, niewiadomości żydów w przedmiocie (m) Buxtorf Lexicon etc. 625. (n) Histoire de 1י astronomie ancienne. (o) Joannis Seldeni dissertatio de anno civili Hebraeor: w Ugolinie T. XVII. p: 203, 236, 240, (P) Tamże p: 207, 254, i Dissertatio Chriśtophori Langhausen de mense veterum. Hebraeorum lunari. Tamże p: 393. (q) Selden p: 211. (r) Tamże p: 216, przekłady Euklidesa po hebraysku ms. ma bblioteka Paryska. Cod: 1614. Podług Montfaucona bibliotheca etc. Turyńska równy posiada przekład z Arabskiego na naywięcey ich, bo czci religiyney obchodzącym, czytelnik nie będzie się dziwił, że o matemaytykach żydach w ich krain wiadomości mieć nie może. Ten sam słwny R. Eliezer Ben Hirkan w trzecim wieku naszey ery, wydał dla swoich ziomków, dzieło o wymiarze kuli ziemskiey i obrocie planet: Ada bar Ahaba, w tym samym czasie pisał o rachunku porównań dnia z nocą. Hillel ben Juda, wprowadziwszy używanie liczby złotey, dał prawidła obliczenia nowiów i pełni xiężyca (s). Zmieszani żydzi z arabami, we wszystkich naukach chcieli im bydz pomocnemi. Uczył się arab matematyki, żyd szedł tąż samą drogą w IX wieku. Messalach żyd, wsławił się w astronomii, a kiedy rodowi Honainów winni byli arabowie, przekłady wielu greckich pisarzów, a między niemi Euklidesa, żydzi także na hebrayski hebrayski ięzyk. Cod. VIII i 67 za świadectwem Cod: ms, Bibliotheca Regia Taurienensis 1749 r. (s) Montucla Histoire des mathematiques Ed: An: VII. T. I p. 417. Biblioteki Paryzka, Watykańska, Florencka, Turyńska, i inne zawieraią dzieła żydowskie, ms. tego rodzaiu obliczeń. przełożyli (t). Mieli oni także w swoim ięzyku w tym czasie przełożone dzieła Archimedesa, Almagest, Ptolemeusza, i innych greckich matematyków ; w astronomii pomagali arabom: Elhazan w Toledzie, podług świadectwa żydów, ułożył tablice astronomiczne, od Alfonsa króla kastylskiego wydane (u). Mówiąc zaś o każdey nauce dawney u żydów, imie Moyżesza Maimonidesa zawsze natrąca się (w). Upadły nauki arabów, żydzi także w matematyce przestali mieć celnieysze dla siebie szkoły. Niekiedy w tłoku licznych dzieł w XVI wieku, mniey sławne żydowskich pisarzów w matematyce imiona, widzimy. Znayduiemy za Jana Kazimierza, wyklęcie prawie matematyki u żydów w (t) Montucla p: 422 Honaina nazwał żydem. Ktokolwiek wziął w rękę historyą literatury Arabów, poznać może grubą omyłkę, XV wieku żyd Corta ben Luca, czternastą i piętnastą xięgę, przyswoione Euklidesowi także na hebrayski ięzyk wyłożył. (u) Montucla p: 418. (w) Leben Moses Maimons Berlin I792 r. uwagi iego iednak astronomiczne są zmieszane z astrologiią. Pismo iego o dwoiakim biegu gwiazd stałych zasłużyło na wspomnienie z szacunkiem od niektórych pisarzów. polszcze (x). Powód tey śmieszney klątwy nie mógł bydź inny iak ten, że Baruch Spinoza odstępca od żydów, w wykładzie swoiey nanki używa całey ieometryi, na pomoc poczwarnym twierdzenióm (y). IX. Rok żydowski sktada się z dwunastu miesięcy xiężycowych, i ma dni 354 i nie mal trzecią część dnia rożni się tedy iede nastą dniami od słonecznego. Dla zgodzenia roku xiężycowego z słonecznym, musiano dodawać w pewnym lat obiegu, przybyszowe miesiące, i gdy Hillel Jehuda przyiął złotą liczbę dawniey od Metona dla W ms. Samuela z Żółkwi na k. 91 mówi, że matematyka używana przeciw ludzióm i Bogu iest pod klątwą zakazana, nie mam teraz tego rękopismu, tylko ten krótki wyciąg. (y) baruch Spinoza w 1663 r. wydał dzieło Descarta sposobem Jeometrycznym wyłożone, do którego dodał swoie metafizyczne uwagi. W Ru. 1665 wydał Tractatus theologico politicus w którem iuż ustawnie w odradzaiącey się naturze Boga znaydował. Te myśli w 1677 r. wydane w pogrzebowych iego dziełach iaśniey okazuią się. Jedni go Ateuszem, drudzy Pantheistą iak iest w istocie uznali. Używał on sposobu Jeometryi właściwego dla okazania twierdzeń zbyt ciemnych i zuchwałych. Kiedy Ateńczyków wprowadzoną (z), wobwodzie lat 19, siedm lat było przybyszowych (a). Używali różnych epok żydzi, od przygód lub szczęśliwych zdarzeń (b). Gdy greckie upadła panowanie, i pamiątka panowania Alexandra W. ustępować innym epokóm ; żydzi zaś stali się mieszkańcami całego świata, chcieli,wziąć powszechną epokę, i przyięli ią od stworzenia świata. Nastąpiło powszechne tey epoki przyięcie, po wydaniu talmudu (c). Rok pierwszy od stworzenia świata podług żydów iest rokiem peryodu Juliańskiego 953 sprawdzam epoki dzieł Spinozy i iego wyklęcia przez żydów, zdaie się że może mniemanie ma historyczną oczywistość. Patrz o Spinozie, i o historyi Pantheismu ważną rozprawę w T. X Buhle Komm: w Got. (z) 432 v. przed Erą chrześciańską. W Cyklu 19 lat, rok: 3,6,8, 11, 14, 17,19, iest embolimeiczny. Pierwey rachowali od wyyścia z Egiptu,י potem od postawienia, daley od zniszczenia kościoła Salomona, potem od początku panowań królów, następnie od czasu przybycia Alexandra W. i zawarcia soiuszu z Symonem sprawiedliwym. (e) O czasie wydania Talmudu patrz §V. patrz T. I Ugolina p: 144 zaczynaiącym się 7 października (d), wypada tedy że w R. 1805 iest rok 5566 Ery żydowskiey (e). Liczą także lata od stworzenia świata opnszczaiąc lat tysiące (f). X. Historya ludów chrześciańskich iest . mało źydóm znana (g), zamknięci iz tak rzekę w ścisłym obwodzie potrzeb i znaiomości, nie pytaią się kto co czyni. Wszystko co iest dalekiego, iest dla nich obcem. Są niektóre cząstkowe opisy ich przygód w polszcze Epoka Stworzenia świata była i iest przedmiotem sporów uczonych. Ricciolus Chronologia reformata, li: VII c. 2 p. 293 siedmdziesiąt ogłosił opiniy między sobą różnych. Tu nie iest mieysce mówienia o tym przedmiocie. Opiniią żydowską w tem mieyscu wyrazić miałem za powinność, bo tey chronologii używaią. Początek Ery chrześciańskiey iest rokiem peryodu Juliiańskiego 4714, a żydowskiey Ery 3761. Dodaiąc lata Ery chrześciańskiey do roku 3761, wychodzi rok teraźnieyszy. Patrz Elementa matheseos Christiani Wolfi Ed: Hallae Magdeburgice 1738 r. T. IV p: 151 l’ art de verifier les dates T. I. (i) Patrz Wolfii bibliothecam T. 2 p: 22. (g) Patrz Bibliothecam hebraicam Wolfii, Bartolocci Bibliothecam Rabbinicam, a przekonać się łatwo można, że historya ludów chrześciańskich nie zatrudniła pisarzów żydówskich. (h). Jeografiia żydowska stosuie się do ich dawney ziemi, a te podróżniki które Beniamin z Tudeli (i), Petachias z Ratyzbony [k], Abrahm Peritsol (1), zostawili, są małey wartości i godne są opisu podróży dwóch żydów polskich, którzy za Zygmunta I wydali opis swoich obiazdów, i o rzece Sabbation burzącey się przez sześć dni, a w dzień sobotni spokoyney, poważnie rzecz czynią (m). (h) Nieszczęścia których za Jana Kazimierza na ukrainie i w Litwie doświadczali, opisał Meir ben Schenucel, Nathan Netha, i Schabtay Mar-Schenucel Veitsch w Wenecyi też same doświadczone nieszczęścia podał potoinności. Podaie on obraz okropny męczarni od rozhukanego pospólstwa i kozaków. To dzieło tłumaczono w wyciągach dla mnie: to wszystko się działo, co w powstaniu ludu 1701r. na ukrainie. (i) Ed: Bergerona dans les voyages du moyen age Ed: 1735. (k) W zbiorze Ügolina na końcu T IV. (l) 1527 r. wydał Hide 1697 T. Z ważnieyszemi notami niż dzieło samo. Ugolin w swóy zbiór opis tey podróży umieścił. (m) Józef Zydowin w historii antiquitatum Judaicarum ed: Ła: X. 7. R. 27. a greckiey X. 7. R. 13 mówi, że przez 6 dni spoczywa, a siódmego dnia burzy się i z wielkim pędem płynie. Unde etiam Sabbaticus est apellatus a Liczą ci wędrownicy współbraci, iak gwiazdy na niebie i piasek w morzu (n). Wszelako o współbraciach swoich będących w Chinach, nie maią wiadomości (o). W nauce sacro Judaeorum septimo die sic denominatus. Plinius Hist: Nat; 1. 31 c. 2. przeciwnie mówi, in Judea, rivus omnibus Sabbatis siccatur. Zydzi przyięli opiniią Pliniusza, bo się bardziey zgadzała z bayką, iż tę rzekę przeyśdź nie można, a za nią są nie zliczone tłumy żydów. Mikołay Fuller in miscellis sacris X. I. R. 9. w dziele Tractatuum Biblicorum ed. Lond: 1660. T. IX. p. 1234, poważnie rozbiera, czy Sabbation rzeka iest taż sama, którą Strabon w X. 6. Eleuther, Ptolemeusz w Jeografii X. 5. R. 15, Valania, Moyżesz Maymonides Gozanem nazywa, a nie raczył zacząć swoiey pracy od wyznania, iż iego trud iest próżnym,bo tey rzeki nigdy niebyło. Z dzieła Mauassesa Ben Israel o nadziei Izraela na k 65 i Wolfiusza Bibl: Hebr: T. I.p. 141 wiemy, że dway polscy żydzi z dalekiey powróciwszy drogi, wydali 1534 r. W niemieckim ięzyku opisanie tey rzeki. Ta xięga na żądanie Jezuitów w Wrocławiu, w czasie Jarmarku została spaloną. Nie um iem pewnie, nie tylko epoki tego wypadku ustanowić, gdyż w T. I. p. 1093 mówi, że to dzieło było wydane 1654 r. a o iego przedrukowaniu w 1691 r. T. 2. p. 283 wspomina. (n) Patrz Podróżnik Abrahama Peritsola z uwagami uczonego Hyde. (o) Dawno wiedziano, że żydzi są w którą żydzi u swoich maią nauczycielów, te ważne części wiadomości, zupełnie nie są dawanemi. XI. Akademiie były w żydowskiey ziemi. Po rosproszeniu żydów, sławne były Akademiie Chinach. Lecz kiedy przyszli do tego kraiu, w iakiey są liczbie, iakich xiąg religiynych używaią, niewiadomo. Gozani Demonge i Gaubil, będąc w Chinach dali wiadomości, użył ich naypierwszy Brotier wydawca Tacyta 1771 r. w T. 3 k. 567 w notach i obiaśnieniach tego pisarza, potem te doniesienia nieco dokładniey umieszczone zostały w Lettres edifiantes et curi euses par quelques Missionaires de la Compagnie de Jesus. Recueil XXXI. Paris 1774 od k. 296 do k. 376 i w Michaelisa Orientalische Bibliothek T 7. p. 70. T. 9. p. 40. Z tych źrzódeł uwiadomienia o chińskich żydach są następuiące. 1od znanemi byli żydzi za Dynastyi Tcheou która zgasła 243 lat przed Erą naszą. 2re 73 r. naszey Ery czyli trzy lata po zburzeniu Jerozolimy 70 familiy z pokolenia Beniamin, Levi i Judy przez Chororan i Samarkandę przeszli do Chin. 3cie Osiedli w Pekinie i w czterech innych miastach. 4te Mieszkaią w Caifong-fou o 150 mil od Pekinu, siedm liczą familiy, a ludności całey 600 osób. 5te Chińczykowie nazywaią ich Hoei-Hoei, sami sobie dwa nazwiska daią, iedno iest od błękitnych kapeluszów których używaią. 6te. Synagogę maią obszerną. 7me. Rękopisma religiyne będące u nich są dosyć późne, bo dawnieysze zginęły. Babylońskie (p). Te w iedenastym upadły wieku (q). Beniamin z Tudeli opisuie znaczną wielość tych celnieyszych szkół (r). R. Pettachias iest skromnieyszym w wyliczaniu tych stolic nauk (s). W Hiszpaniihy były sławne (t). Następnie wyliczaią żydowscy pisarze: Praską, Frankfortską, Krakowską, Poznańską, Lubelską, Lwowską (u . Jeszcze są drukowane xiążki, na których napisy Rektorów Krakowskiey, Poznańkiey, Lubelskiey Akademiiów, znayduią się (w). W Akademiiach Babylońskich i Hiszpańskich, uczono oprócz teologii, filozofiią, matematykę, lekarską naukę i muzykę [x]. W Polskich (p) Georgii Ursini antiquitates hebraicae w Ugolinie T. XXI p. 795 p. 801. Leonardi Heuberi Dissertatio de academiis hebraeorum w tymże tomie p. 1081. (q) Tamże. (r) Patrz nad nim co do tego przedmiotu uwagi Ursina. (s) Patrz iego podróżnik. (t) Patrz przywiedzione rosprawy Ursina i Heubera. (u) Tamże. (w) Tamże. (x) O stanie muzyki u żydów, patrz oprócz wielu dawnych pisaraów Kalckbrenuera przestawano na duchowney nauce i początkach filozofii. Akademiie żydowskie w naszym kraiu od Zygmunta III, przestały mieć nawet imię, naięty nauczyciel, uczył czytać, pisać, i wprowadzał do Talmudu nauki. Ciekawy za pomocą uczeńszego . w tey zawiłey doskonalił się nauce. Często głębokie milczenie i posępność naszego żydowskiego mędrca, w oczach gminu wystawiała. Większey ścisłości żydzi Hassidei, przywiązali się bardziey do modlitw, które w Jerozolimie śpiewano, i większą ieszcze pogardę, dla postępu, w oświeceniu pokazywali. § IX. O planie reformy żydów. Kiedy seym 1788 roku zaczęty, chciał uporządkować kra i nowy dadź stopień oświeceenia wszystkim klassom narodu; histoire de la musique ed. Paris: 8 1802 r. T. I. od k. 16 do 58. U nas żydzi mieli tylko trąby za instrument używany przy wyklęciu naysroższem, i śpiewy. Trzymanie się za gardło wrzeszcząc pienia, ma wiele podobieństwa z Arabów śpiewania sposobem. zwrócono uwagę na żydów. Wiadome przygody przerwały zaczętą pracę. Są teraz nowe zwierzchności kraiowe, są ciż sami żydzi. Należy zdać sprawę o śrzodkach, iakich użyć chciano do ich poprawy. Trzeba wierny mniemań wystawić obraz. Urzędowałem wciągu tego sławnego Seymu w Kommissyi skarbowey, Magistraturze maiącey w wielu względach zwierzchność nad żydami. To co było uznanem za użyteczne, to wiernie, choć nieco w odmiennym porządku, wystawiam. Poznać chciano żydów. Poprzednicze ośm §§, oswoiły czytelnika z przygodami, stopniem oświecenia, pożytkami i śrzodkami, które całey społeczności przynosili. Przeświadczono się 1od, że w całym krain iaki był po roku 1772,było około 900,000 żydów oboiey płci [y], że toż samo plemie, bardzo się rozmnaża. 2re, że nowsze pokolenie żydów coraz bardziey ma nowe zarody chorób i (y) Liczba lustracyą ostatnią obięta, wynosi mężczyzn w Polszcze i Litwie 308,519, lecz przekonałem się z kilkunastu sprawdzeń, że mężczyzn można było rachować naymmey 450,000. dodaie się tyeż kobiet, i zbiór oboiey płci 900,000 iest zbliżony bardzo do prawdy. osłabienia [z]. 5cie, że dzieci żydowskich wiecey umiera w proporcyi sta, niż chrześciańskch (a). 4te, że stopień ich oświecenia iest prawdziwie systematyczną niewiadomością, kiedy młodzież od nauki czytania, przychodzi do Talmudu; i moralney nauki krótko zebraney niema. 5te Rabbim nauczyciele, a razem sprawcy obrzędów religii, despotyczną w wielu względach sprawowali władzę. 6te Handel w ich ręku był co do (z) Dwie szczególniey choroby zjawiły się, Spina ventosa czyli nadkościowe spuchnienie i świerzby, pierwsza choroba wyniknęła z słabych kości. Młodzian nie dóyrzały dawał życie dziecku : ten sam owoc nie dóyrzały podobne musiał mieć wady, te w kilku pokoleniach coraz bardziey okropnieysze okazywać musiały skutki. O nieprzyzwoitości wczesnego małżeństwa patrz właściwy rozdział mego dzieła i medicinische Polizey Franka. Ed: Wied: 1786. 1. Theil. Prawodawca niech te kilkanaście kart przeczyta, a przekona się o potrzebie napisania prawa, stosownie do wyroku, który samą daie natura. Uważano także, że przy szczepieniu ospy ostrzejsza była materya w żydowskich dzieciach. Szkorbut więcey szkodził żydom koło Warszawy iak w południowych prowincyach. Uważano, że w proporcyi umieraiących sta dzieci chrześciańskich, umierało sto czterdzieście lub sto pięćdziesiąt żydowskich. wywozu, trzy czwarte części (b), co do sprawadzenia część, 7me Wyżywienie żyda kupca kosztowało połową, mniey, iak kupca chrześcianina, taniey tedy mógł dawać towary, iak chrześcianin. 8e Bankructwo u żydów kupców, było częstsze niż u chrzęścian (c . 9te W Prowincyach (prócz Wielkiey-Polski) połowa niemal rzemieślników, składała się z żydów. Rzemiosła są: szewstwo, krawiectwo, kuśnierstwo, złotnictwo, grabarka, ciesielka, mularstwo. 10te Każde miasteczko miało mniey więcey cyrulików, niemaiących żadney nauki, prócz doświadczenia. 11te Jedney uczoney położnicy baby żydowskiey, nie było w całym kraiu, i przez niedostatek tych kobiet, wiele żydówek umierało w połogach, i dosyć prędko przestawały bydź matkami, bo, nieumieiętnie w połogu obchodzono się. 12te Familiy rolniczych To postrzeżenie było ile bydź mógło brane nayściśley z rerestrów celnych. Właściciele przedaiący produkta z tego reiestru byli wyłączonemi. Sprawdzenie to ściśle nie mogło nastąpić, ale z liczby reskryptów wydanych, na kommissye sądzące sprawy zbiegu wierzycielów, można było o tey prawdzie przekonać się. było 14 w całym kraiu 13te Nader rzadki był przykład aby przez kilka pokoleń utrzymał się maiątek żydowski; przyczyna była w kolei bankructw współ-żydów, omylonych spekulacyy i doświadczoney niesprawiedliwości. 14te Dostrzeżono nienawiść ku inaczey wierzącym ; przyczyną, była wzaiemność, i duma, właściwa nieoświeconym ludzióm. 15te Porównywano liczby występków u chrześcian i u żydów w proporcyą ludności, rozboie i fałszowania były licznieysze u żydów, kradzieży mniey (d) 16te Próżniaków dwunasta część mniey więcey była ludności, a żebraków szęśćdziesiąta (e). 17te (d) Michaelis w 19 Tomie Orientalische Bibliothek czyniąc wyciąg dzieła P. Döhma utrzymuie, że w Niemczech w proporcyą win dwadzieścia pięć razy więcey pełnią wysiępków złodzieystwa niż chrześcianie, Mendelsohn w uwagach nad opiniią Michaelisa, którą Döhm p: 72 w drugim tomie umieścił, chce porównać równą liczbę ludzi starego i nowego zakonu iedney professyi i dopiero sądzi, że sprawiedliwy nastąpić może obrachunek win iednych i drugich. To postrzeżenie Mendelsohna ile bydź mogło zastanawiało moią uwagę w tem porównywaniu. (e) To obliczenie było robione z obliczenia obrachunków, które przesłano. Znaczną postrzeżono odmianę sposobu myślenia u żydów. Kobiet znaczna liczba stała sie rozwiązleyszą. Na klątwy i obrządki religiyne mnieysza była uwaga u żydów. Miłość rzadko koiarzyła związki małżeńskie, bo wola rodziców ie stanowiła, zjawiły się w ostatnich latach rozwody, czynione przez miłość dla obcych. 18te Uważano, że w sprawach które żydzi mieli, większe wykręty miały mieysce. l9te Chłopi byli niszczonemi przez arendarzów. 20te Są długi powszechności żydowskiey, które uspokaiać należy. Po sprawdzeniu tych postrzeżeń, ci co proiekt szczególniey układali, zgodzili się na następne zasady: Pierwsza. Do tych czas uważał rząd żydów iak tolerowanych. Od tąd należy im prawa mięszkańcóm należne przyznać. Druga. Nadaiąc rząd te prawa które maią dawnieysi Obywatele ; może i powinien żądać, aby żydzi byli oświeconemi w miarę potrzeby kraiu. Trzecia. Gdy różnice hańbiące żydów przez tę ustawę nikną, wszelkie szkodliwe oddziały (prócz religii, którey wyznania wolność się ubezpiecza), niszczą się. Czwarta. Cały przemysł iest wolny, lecz że w trzymaniu karczem stali się żydzi przyczyną zniszczenia włościan, używanie tego prawa zawiesza się z uwagą na czas, aby kilkadziesiąt tysięcy nowych sług do arend znaleśdź można. Piąta. Gdy przykład na Tatarach dowiódł, że usunąwszy się od praw swoiey społeczności, maiątek swóy niszczyli w pieniactwie, należy od tego nieszczęścia ochronić żydów przez sądy familiyne i polubowne. Szósta. Gdy zaczęły się nowe oddziały Żydów, tym rozróżnionym w religii żydom, równie wyznanie ubezpieczać ; byle moralność była każdemu wyznaniu prawidłem. Siódma. Ze nie iest rzeczą niepodobna, aby żydzi w święta swoie bili się równie iak chrześcianie, gdy śrzodki przyzwoite użytemi zostaną (f). Proiekt cały w umówionych iuż celach niemal był ułożony. (f) Michaelis Mosaisches Recht T. IV. p: 112 okazuie, że Moyżesz nie zakazał bić się w szabas, powróciwszy z niewoli przyjęli to mniemanie, lecz iak Macabeo; li. 11 Jos: XII c. 6 widzimy wycięci zostali w jedney potyczce, bo się bronie niechcieli: ułożyli się tedy że bronie się iest rzeczą godziwą, attakować tylko im nie wolno. Z takiego mniemania korzystał Pompeiusz, gdy w szabas spokoynie ROZDZIAŁ I. O ogólnych prawach dla żydów. § I. Prawo uznaie żydów za ludzi wolnych, sami mogą władać maiątkióm, upominać się o iakieżkolwiek prawne należytości. W poddaństwo zapisać się nie są mocnemi. § II. W społecznościach do których należą, maią głos czynny. Urzędnikami obranemi bydź mogą i obieraią, a to stósownie do praw powszechnych. przykładał do murów Jerozolimy narzędzia niszczącemury. Wszelako to mniemanie nie musiało bydź powszechne ; kiedy za świadectwem Józefa służyli w wóysku Alexandra W. królów Macedono-Syryyskich i w Egipcie, a takiego szkodliwego spoczynku w żadnem wóysku nie można było pozwolić. Równie iest rzeczą niezaprzeczoną, że pod znakami Mahometa walczyli żydzi, a iego prędkie zwycięstwa byłyby opóźniane przez peryodyczne próżnowanie. Maimonides i wielu uczonych żydów zgadza się, że w szabas bronić się wolno. Każda, woyna choć napastna, zawsze ma imie obronney czyli odporney. Wreszcie przez pisma rozsądnie wydawane i przymus nawet ucywilizowany żyd uczuie potrzebę bronienia wspólney oyczyzny. § III. W Magistratach w ptoporcyi ludności, wiele ma bydź koniecznie obranych żydów, kommissya pollicyi ustanowi. § IV. Wolno iest żydom starać się o wszelkie Urzędy, i o osobne zaszczyty właściwe tey klassie do którey należą. Prawo iedną karę i iedną nagrodę, dla żydów, iak dla chrześcian naznacza. § V. Wolno iest żydóm nabywać dziedzictwem gruntów, młynów, etc. podług powszechnych prawideł. § VI. Pozwoli władza naywyższa policyyna tym żydóm, którzy pomogą do wykonania tey ustawy, szczególniey w przedmiocie osadzenia żydów na roli ; kupować dobra. Po upłynieniu lat 20 wszystkim żydóm taka nadaie się wolność. Gdyby iednak w tym czasie żydzi ieszcze nie stali się obywatelami, w tym sposobie iak teraźnieysze prawo wymaga ; władza prawodawcza na lat dziesięć, opóźniać będzie to dobrodzieystwo. § VII. Zawiesza się na lat 50 od d. możność palenia gorzałki i szynku wszelkich trunków. Przed upłynieniem lat 50, wyda władza prawodawcza wyrok, czy ieszcze daley taż wolność mienia szynków, ma bydź zabronioną (ff). § VIII. Podatki też sam będą na żydów które na chrześcian. § IX. Wszystkie długi szynkarzóm winne, gdy iuż nie będą podług tego urządzenia w domach propinacyynych, uważać się maią za niebyłe. § X. Wszystkie prawa służą tylko żydom, stosuiącym się do przepisów, które ninieysza ustawa obeymuie. § XI. Religii zachowanie nie naruszone, zabezpiecza prawo żydóm. Dzielący się w mniemaniach, osobne mogą mieć szkoły. § XII. Żaden żyd do chrztu przyiętym nie będzie, chyba mężczyzna w roku dwudziestym, kobieta w roku 18m, i to po roku uczynionego doświadczenia. § XIII. Żydzi obieraią duchowną zwierzchność, podług przepisów w rozdziale V. § XIV. Te wybory są pod opieką władzy policyyney. (ff) Nayprzód we wsiach szynkować miano zakazać, w sześć lat późniey w miastach, aby mieli żydzi sposobność stopniami odmienie sposób życia. § XV. Prawa cywilne żydowskie między niemi nawet ustaią. Te im służyć będą, za prawidło, które władza prawodawcza ogłosiła dla narodu lub szczególnych klass: § XVI. Toż samo ma się rozumieć o prawach kryminalnych.. § XVII. Prawa policyyne co do chowania umarłych i do wszystkich innych przedmiotów, są też same, co dla wszystkich mięszkańców (g). ROZDZIAŁ II O Aktach urodzin i śmierci, ślubach małżeńskich i rozwodach. § I. Xęgi urodzenia, śmierci i ślubu, powinny bydź w każdey społeczności. Jednakowe wzory przepisze władza policyyna. (g) Żydzi tego samego dnia, kiedy kto z ich społeczności umrze, chowaią. Ważne dwa pisma w tey mierze wyszły Marcus Herz über die frühe Beerdigung der Juden Berlin 1788 8. M. J. Max über die Beerdigung der Todten Hannover 1788. 8. obadwa te pisma osądził Michaelis w Neue Orientalische Exegetische bibliothek 6 Theil i dalszych. Te pisma są dla tego ważne, że okazuią, iż wczesne ciał § II. Taż władza przepisze wzory, do tablic różnych Chorób i śmierci. § III. Te tablice odsyłane będą wiernie co pół roku do władzy powiatowey. § IV. Nikt zawierać małżeństwa nie może prędzey, iak mężczyzna w roku dwudziestym, a kobieta w ośmnastym. § V. Ślub nie będzie dany tylko tym oblubieńcóm, którzy siebie znaią od sześciu niedziel, i wzaiemne żeniących się zezwolenie zapisanem będzie w akcie ślubnym. § VI. Slub nie będzie dany nie maiącym funduszu dożycia. Dla uniknienia wszelkiey wtey mierze wątpliwości, policyyna władza wyda obwieszczenie. § VII. Władza prawodawcza wyda późniey przepisy o rozwodach żydowskich ; tym czasem stanowi się: Rozwód każdy umieści społeczność w osóbney tablicy. i przyczynę rozwodu wyrazi. Kto się rozwiedzie, przez dwa lata innych związków nie zawrze. chowanie u żydóww, iest dosć późnym zwyczaiem: przeciwko któremu Mendelsohn powstawał, i że za opuszczeniem chowania w samym Talmudzie znayduią się poważne przepisy. ROZDZIAŁ III. O Klassyfikacyi żydów, i o swobodach przyłączonych do tych, którzy roln ictwem się trudnią. § I. Zydzi w troiakiey są klassie: rolników, rzemieślników i kupców. § II. W ciągu roku iednego, sami żydzi podadzą się do władz powiatowych, w jakiey chcą bydź klassie. § III. Nie podaiący się przestaią mieć prawo do opieki rządowey ; iak próżniacy podług przepisów policyynych użytemi zostaną. § IV. Którykolwiek żyd osiada na roli wolny iest na lat 10 od podatków. § V. Kommissye skarbowe i policyyna ułożą się, w których mieyscach wydzieli się grunt skarbowy, oznaczy się miara iak dla włościanina, ułożą także wielość czynszu. Nad to w południowych prowincyach założą się szczególne z samych żydów złożone osady; wolnemi będą w dobrach skarbowych na lat dziesięć od wszelkich czynszów. § VI, Władze Powiatowe ułożą się z obywatelami, aby chóć pod niniey pożytkownemi warunkami, ziemię (gdzie iey iest dosyć) na czynsz zbożowy puszczali osadzać chcącym się żydóm. Właściciel który w ciągu lat dziesięciu, dwadzieścia familiy żydowskich pomyślnie trudniących się rolnictwem okaże, będzie miał zasługą, i skarb mu odda podatku, skarbowi należnego od tychże żydów za lat pięć. § VII. Tam gdzie szczególne będą żydów osady, władze powiatowe: 1od. Postawią domy podług ieneralnego planu , który kommissya policyyna oznaczy, dawszy kontrakt temu , który opisane przyymie warunki i za mnieyszą ugodzi się summę. 2re Dana będzie każdemu gospodarzowi summa, oznaczona na bydło. 3cie W każdey takiey osadzie wybierany iest woyt przez społeczność na lat 6, i ten odpowiada za wszystkie nadużycia. § VIII Co pięć lat władza naywyższa policyyna , osadzie żydowskiey nayprzykładniey gospodaruiącey, wyda nagrodę przeciągnienia iednego roku uwolnienia od podatku. Osad takich uwolnionych , na ten ieden raz , może bydź tylko cztery. § IX. Naypilniey pracuiący żyd rolnik w równym ciągu czasu, będzie miał daną wartość korcy żyta 10. Takich nagród będzie 20. § X. Powiatowa władza, w którey okręgu są osadzeni żydzi, okazawszy że są dobremi rolnikami, i że względem nich przepisy tego urządzenia dopełniaią się, będzie miała nagrodę. § XI, Zyd rzemieślnik podlega ogólnym prawom, zapisany będzie w tablicy rzemieślników. § XII, Wszystkie nagrody, zachęcenia i pomoce fabrykantóm i rzemieślnikóm cbrześciańskim udzielone, służyć będą żydom, w sposobie opisanym przez powszechne prawo. Nadto będzie oddzielny fundusz przeznaczony, iedynie na fabryki utrzymywane przez żydów, iako odmieniaiących sposób do życia. XIII. Kupcy żydzi, tych samych dobrodzieystw używać będą, co kupcy chrześcianie, i żadne dla nich osobne nie stanowi się prawidło. ROZDZIAŁ IV. O oświeceniu. § I. Ubezpieczywszy rząd, wolne wyznanie wiary żydów, nadaiąc im prawo obywatelstwa ma za powinność przyśpieszyć oświecenie, w miarę potrzeb tey społeczności i całego narodu, § II. Język hebrayski utrzymuie się iak ięzyk uczony i religiyny ; lecz ięzyk polski jako narodowy, niemiecki i ruski iako sąsiedzkie (h) uważane są za ięzyki spraw publicznych i prywatnych. Równie teologii żydowską nie zabrania rząd uczyć, podług niższych iednak warunków. § III. Szkółki parafiiałne, powiatowe, szkoły główne są dla żydów wolne. Pod żadnym pozorem przymuszanymi nie będą dzieci żydowskie, do iakichkolwiek religiynych obrządków, wiary chrześciańskiey. Owszem w ten czas, kiedy modlitwy chrześciańskie będą się odprawiać, żydowskie dzieci wyydą. § IV. Wolno iest w każdey społeczności żydowskiey, mieć osobną szkółkę, byle: 1od. Została postawioną i utrzymaną podług powszechnego planu, który władza edukacyyna dla wszystkich szkół wyda. 2re Nauczyciel, winien bydź uczonym w szkole nauczycielskiey. (h) Pamiętać potrzeba, że ten plan był układany w czasie exystencyi Polski. 3cie Nauki powinny bydź dawane podług powszechnego przepisu. 4te Te wszystkie szkółki, są w rzędzie parafiialnych. Władza edukacyyna może mieć inspektora żyda nad niemi, i sama sprawuie dozorczą władzę. § V. Władza edukacyyna oznaczać będzie, wiele ma bydź kandydatów do stanu nauczycielskiego z żydów, i społecznościóm lub niższym edukacyyuym urzędnikóm, wybrać roskaże z dzieci dobrze uczących się. § VI. Gdy szkoła nauczycielek parafialnych ustanowi się, wybranemi równie będą żydówki, do sposobienia się na te urzędowania w ich społeczności. § VII Oznaczy władza edukacyyna, liczbę wysłać mianych uczniów do bliższey szkoły cyrulików. § VIII. Oznaczy taż władza liczbę żydowek, na sposobienie się do nauki położniczey. § IX. Gdy założonemi zostaną szkoły rzemieślników i rolników, uczniowie żydowscy wziętemi do nich zostaną. § X. Wyłożyć władzą edukacyyna poleci naukę moralną dla dzieci żydowskich, nietylko w języku narodowym i pomocnym ; ale nawet w hebrayskim wydrukować roska. żeUżyie taż władza śrzodków do przekonania, że też same przepisy moralne, wy nikaią z praw starego zakonu. § XI. Nauki przepisane dla szkół para fiialnych, są naukami pierwszey potrzeby dla żydów, którykolwiek z żydów nie zda z nich sprawy [i] i nie złoży świadectwa: 1od. Nie będzie miał głosu czynnego w społeczności. 2re. Zadney pomocy od rządu, w zapomożeniu iak fabrykant nie otrzyma. 3cie. Podwóyny podatek zapłaci. 4te. Uczyć się nie może po hebraysku teologii żydowskiey. 5te Kupować gruntów i innych posiadłości nie może. 6te Nie będzie mógł bydź rabbinem i jakimkolwiek starszym. ( i ) Wielu chciało stosować tylko naukę żydów do ięzyka narodowego lub pomocnych, lecz gdy nie o to tylko idzie, aby osłabić narodowość oddzielną, ale prawdziwe dać oświecenie, nie można przestawać na nauce ięzyków ; ale trzeba te wiadomości uczynić powszechnemi, które w spółecznem życiu szczególniey są potrzebne. § XII. Od roku N. wykonanie tey ustawy zacznie się i rodzice karanemi tąż samą karą zostaną, których małoletnie dzieci nie dopełniaią tey ustawy. Ci zaś, którzy iuż rok ośmnasty teraz maią, karze tey nie podlegaią, ale do pomocy rządu nie maią prawa. § XIII. Xiążki żydowskie podlegaią censurze. Cokolwiek się tolerancyi sprzeciwia, cokolwiek zabobon uwiecznia, drukowanem nie będzie. Władza edukacyyna wyda prawidła, i co dwadzieścia lat z przyczyny odmiany w opiniiach, będzie odnawiać, lub w szczególnych częściach odmieniać. § XIV. Kto nie złoży świadectwa o odbytych naukach w szkole parafiialney, ten uczyć się nie będzie teologii, pod iakimkolwiek tytułem znaney. Nauczyciel, uczeń i iego rodzice, surowo karanemi będą. Ciż nauczyciele, tablice uczniów z wyrażeniem szczegółów, podług wzoru który władza edukacyyna wyda, przeszlą władzóm powiatowym. § XV. Władza powiatowa, zniósłszy się z policyyną ustanowić może, wiele koniecznie ma bydź uczniów żydowskich w szkołach powiatowych i wydziałowych (k). § XVI. Nagrody postępuiącym w oświeceniu dawanemi będą. ROZDZIAŁ V. o Zwierzchności żydowskiej i ich władzy. § I. Zwierzchność rządowa nad żydami iest w władzach kraiowych. § II. Do podatku wybierania, w każdem miasteczku będą wybrani większością głosów, poborca i dwóch pomocników. Ci równie ze wsiów gdzie są żydzi, odbierać maią skarbowy podatek, póki będzie w tym stanie, iak iest teraz. Późniey, iak iuż ninieysza ustawa w zupełnem będzie skutkowaniu, podatki tak zapłacą, iąk ińni tego państwa mieszkańce. § III. Władza Policyyna, podzieli w każdym powiecie społeczności żydowskie ; co trzy lata obierze społeczność rabbina, lub dawnego potwierdzi, i dwóch wybiorą (k) Szkoły wydziałowe były w Polszcze co teraz Gimnazya podług ogólnego dla Rossyi planu. zasiadaczów. Prawa i powinności rabbhiów są te: 1od. Sprawować obrządki religiyne. 2re. Napominać i ostrzegać gdyby było iakie zgorszenie. 3cie. W kwestyach religiynych dawać wyrok, a gdyby nie był słuchanym, do powiatowey zwierzchności odnieść się. 4te. Pilnować aby w okręgu iego władzy, to urządzenie było wykonanem. 5te. Trzymać reiestra urodzonych, umarłych, ślubów i rozwodów. Protokóły corocznie władza powiatowa podpisze, a tablice metrykowe iak w § . . . opisane odbierze. 6te. Sprawy i spory między małżeństwami godzić, i do rozwodów dopiero po uczynionem doświadczeniu, że zgoda staie się niepodobną, przystępować. 7me W sprawach gdzie nie masz sądu polubownego, podług niższego opisu godzić strony bez zwłóki 8me. Mieć dozór nad szpitalem. 9te Popełniać to względem zdrowia, co w powszechności władza urządzi. § IV. Wolno iest władzy policyyney w większych miastach vice rabbina i dwóch ieszcze pomocników, dobierać pozwolić. § V. W osadach rolniczych żydowskich, dom modlitwy i Synagoga czyli szkoła, może bydź ufundowaną, władza powiatowa powinna tylko bydź uwiadomioną o postanowieniu dobrowolnem tey budowy, opatrzeniu funduszu, i wybraniu prawnem rabbina. § VI. Powiatowy rabbin i dway zasiadacze, co trzy lata wybieranemi lub potwierdzonemi przez społeczność powiatową żydowską zostaią. Ten Rabbin: 1od. W swoiem mieście, każdemu Rabbinowi należne powinności sprawnie. 2re W sprawach religiynych z appellacyi przychodzących, odmienić może wyrok. Do rady żydowskiey dopuszczaią równie odwołania się. 3cie. Wizytować swego okręgu z swey woli nie może. § VII. Rabbin nim wstąpi w obowiązki, powinien bydź przedstawionym, aby władza policyyna uważała. 1od. Czy nie masz przeszkody dla wszystkich urzędników, w prawie wyrażoney? 2re. Czy dopełnił ustawę ninieyszą, tak w względzie złożenia świadectw oświecenia podług R. IV iak w innych przedmiotach. § VIII. Naywyższa władza policyyna ustanowi dochody, które od społeczności rabbini brać maią. Pod żadnym zaś pozorem, opłata przez władzę żydowską naznaczoną bydź nie może. § IX. Trzy będą nagrody na każdą prowincyą, co trzy lata dawane dla tych rabbinów, w których okręgu w proporcyą ludności, naywięcey żydów iest w szkółce i do rolnictwa się udało. § X. Gdy w czasie nakazaney przez władze kraiowe wizyty szkółek i społecznościów żydowskich, okaże się iż którykolwiek rabbin, lub iakikolwiek żyd, odwraca od wykonania tey ustawy, nie tylko nie sposóbnym będzie piastować iakikolwiek urząd, ale iako nieprzyiaciel współbraci, w miarę przestępstwa karanym będzie. § XI. Ustanawia się rada żydowska (l) (l) Było zdanie wielu, tey radzie dać tytuł Sanhedrynu, przekonano się że lepimy dadź inny z przyczyny: 1od. Sanhedryn upadł tak dawno iak w § I, tey rosprawy widzimy. Nie był tylko w z każey prowincyi ieden wybranym zostanie tym sposobem ; każdy powiatowy rabbin do naywyższey władzy policyyney poszle mianowanie tego, którego za Judzkiey ziemi, po cóż ożywiać municypalne żydów wyobrażenia? 2re. Co był Sanhedryn, co sądził? wiadomo z § 1 rosprawy. Jeśli rząd ożywia tę władzę, każdy żyd będzie rozumiał, że prawo siły, odięło zaszczyty tey magistratury. 3cie. Jeśli potrzeba niszczyć oddział między żydami, iakżeż tę straszną niegdyś magistraturę co do imienia ożywiać ? Niektórej mniemali aby nowey rady zwierzchney nie było i dawali te przyczyny: 1od. Chcemy niszczyć narodowość, a tworzemy narodową zwierzchność. 2re. Żydzi nie mieli takiey zwierzchniey władzy, po cóż ią im nadawać? Kiedy może w innych wyznaniach, zwierzchnie zgromadzenia reiigiyne, zatrudniaią władzę rządową. 3cie. Z początku będzie ta rada nic nieznacząca, następnie się wzmoże, i żydzi będą stanem. Odpowiedziano na to: 1od. Daiemy żydóm wszystkie prawa oby watelów. Któreyże religii wyznawcy niemaią swoiey zwierzchności ? 2re. Łatwiey żyd do swego współbrata w imie religii mówić może, za wspólnem szczęściem i poprawą, niż nie lubiony chrześcianin. 3cie. Rząd się uniża kiedy się lęka o słabość następnych publicznych urzędników. nayzdolnieyszego uważał, z każdey prowincyi maiący naywięcey kresek wybranym będzie (m). § XII. Prezes tey rady, mianowanym przez tęż władzę policyyną zostaie, i nazywać się ma rabbinem ziemskim (n). § XIII. Ta rada zatrudniać się ma: 1od. Rozsądzeniem sporów religiynych z appellacyi przychodzących. 2re Rewizyą xiążek drukować mianych dla społeczności żydowskiey, stosuiąc się do instrukcyi, którą władza edukacyyna wyda. 3cie. Układaniem proiektów do posunięcia stopnia oświecenia, nie usuwaiąc się od zasad tey ustawy. § XIV. Władza naywyższa policyyna ma dostrzegacza zasiadaiacego, bez którego podpisu rezolucya żadna nie wyydzie. Gdy są różne zdania w tey radzie, policyyna Równa iest nadzieia że będą lepsi urzędnicy jak boiaźń że będą gorszemi. (m) W polszcze mógł bydź dozór w stolicy, w rossyi iest większa trudność. Na ósm guberniy mogą bydź dwie rady w mieyscach gdzie Generał - Gubernatorowie mieszkaią, aby oni mogli mieć szczególną uwagę. (n) W polszcze arcy-rabbina, nazywano także rabbinem ziemskim. władza naywyższa decyduie. Nadto z miesiącznego dzieńnika taż władza postrzegać może co ma bydź prostowanym lub poprawionym. § XV. Skarb narodowy wypłacać będzie pensye temu składowi podług osóbney tablicy. § XVI. Zasiadaiący w tey radzie ieśli szczęściu swoich rodaków przez ułatwienie oświecenia, zmnieyszenie przesądów, ziednanie przywiązania do rolniczey pracy dopomogą, będą mieli osóbne nagrody. § XVII. Kary pieniężne nigdy nie będą wskazanemi, wyrzucenie z społeczności za potwierdzeniem kommissyi policyyney lub edukacyyney w właściwych im przedmiotach następować będą. § XVIII. Oddzielaiącym się w mniemaniach żydóm, wolno iest mieć oddzielne szkoły. Ich starsi będą tylko sumniennemi zwierzchnikami. Podlegać będą zwykłey kraiowey zwierzchności. W miarę ich liczby postanowi władza naywyższa policyyna, czy mogą mieć powiatowych rabbinów. ROZDZIAŁ VI. O sądach familiynych i polubownych. § I. Wszelkie prawności w odmiennym przez tę ustawę stanie żydów, są ich spokoyności wstrzęśnieniem, są oderwaniem ich uwagi od pożytecznieyszych zatrudnień. Postanawia się zatem: § II. Umowa między żydami lub żyda z chrześcianinem iest nieważna, ieśli nie iest dołożony sędzia z wyboru stron i dway koleyni zastępcy, gdyby wybrany sędzia umarł, o sześć mil się oddalił, lub nie mógł zjechać. § III. Żaden testament nie będzie ważny, ieśli kilku, własność całą lub szczególney iey części, czyniący ostatnią wolą, odkazuiąc, nie ustanowi razem sędziego i dwóch zastępców, którzy polubownie zakończą ostatecznie wszelkie wynikłe spory. § IV. Jeśli zaś przychodzi spór o dział, a umieraiący nie oznaczył sędziego między swymi sukcessorami, lub w jakimkolwiek wypadku sędzia oznaczony nie zjechał, tedy ieżeli iest sama żydowska osada obrany wóyt, a w osadach mieszanych rabbin familiią spór wiodącą wezwie. 1od. Jeśli obiedwie strony są z innych familiy, obiedwie wezwie. 2re. Nie sposobny bydź sędzią dla małoletności, kary wskazaney w czasie iey trwania, wyrzucenia z społeczeństwa wspólnictw a w sprawie, bydź nie może w tym składzie. 3cie. Godzić będzie tego składu familiyne spory. Liczba zrobiona takich zgód będzie miarą zasługi rabbina , a jeżeli nie zgodzi, każda strona jednego wybierze Arbitra. Ci powinni wybrać zgodnie Prezesa , a ieżeli na wybór iego się nie zgodzą , po iednym ieszcze arbitrze dobiorą, i wspólnie tego Prezesa wezwą. A ieżeli na trzech zasiadaniach to nie dopełnią w ten czas rabbin lub wóyt w samey żydowskiej lub mięszaney osadzie poda trzech kandydatów , z których ieżeli ieszcze nie wybiorą , los zpomiędzy Kandydatów oznaczy Prezesa. § V. Nikt z tego sądu wymawiać się nie będzie chyba: 1od. Oddalaiący się dla interessu pilnego. 2re. Sądzący w tym samym czasie iak strony oznaczyły inny kompromis. § VI. Dekret takowy zgodnie lub większością zdań zapadły , jest nie wzruszony. § VII. Takowych Dekretów protokół będzie w każdey osadzie , a o liczbię wyroków co rok odbierze wiadomość policyyna władza ROZDZIAŁ VII. O odmianie odzieży, używaniu ięzyka narodowego w sprawach publicznych i prywatnych, uważaniu odmiany postępowań żydów. § I. Po dwóch latach żaden urzędnik i uczeń nie będzie używał stroiu żydowskiego. Kupiec i rzemieślnik po trzech latach. Rolnik po upłynionych latach sześciu, ale powinni polski lub niemiecki mieć stróy. Rabbini w szkole chodzić mogą w ubiorze, iaki im się podoba, za szkołą powinni mieć taki ubiór iak inni. § II. Zony i córki wymienionych klass żydów stosować się maią do przepisów wydanych dla ich mężów i oyców. § III. Język narodowy powinien bydź używany we wszystkich tranzakcyach, wexlach, rachunkach pod nieważnością. Każda ugoda, każdy wyrok w tym samym będzie ięzyku. Czas wykonania tego urządzenia iest _ ten sam iak w § I Roz: VII o odzieży. § IV. Co lat pięć władza naywyższa odbierać będzie tablice porównania. Urodzin, śmierci, ślubów i rozwodów. Uczniów oboiey płci. Nauczycielów i nauczycielek. Rzemieślników i kupców. Exportacyi i importacyi w handlu. Powiększaney lub umnieyszaney liczby rolników i uwagi o ich pracy. Umnieyszanych między żydami chorób i ich rodzaiów. Powiększanych lub umnieyszanych występków. Te tablice będą, drukowane. Dobroczynńa opieka rządu wymierzy, albo większe względy, albo użyie skutecznieyszych śrzodków do prędszey poprawy. R O Z D Z I A Ł VIII. O długach od powszechności żydowskiey na leżących i o funduszu uspokoienia. § I. Te tylko długi od powszechności żydowskiey zaciągnione uważają się za prawne, które są iuż dekretami upewnione. § II. Sądy ziemskie w ciągu półroku, wszystkich wierzycielów pod karą upadku w sprawie, zapozwą, aby swoie udowodnili pretensye. § III. Wierzyciele iednego, żydzi drugiego obieraią za sędziów, Marszałek Powiatowy (o) będzie prezydował, i ten sąd będzie drugą i ostatnią instancyą. § IV, O sądzeniu związanych spraw iedney społeczności powiatowej z drugą, takie zachowane będą przepisy, iak są ustanowione dla ordynaryynych sądów. § V. Sądownie lub zgodnie zrobione tablice długów odeszła sądy do skarbowey władzy (p). § VI. Gdy zwykły iest u żydów podatek od mięsa, urządzi władza skarbowa opłatę, aby te długi były zapłaconemi z tego funduszu. § VII. Te długi winne, prędzey się wypłacą, niż mogli ie odbierać wierzyciele. Starać się będą sądy zgodzić takiego rodzaiu sprawy. § VIII. Wybieranie tey opłaty, dopóty trwa, dopóki te długi zaspokoionemi nie będą. (o) Marszałkowie byli w Litwie, w Polszcze wyznaczyć miano iednego urzędnika. (p) Tą władzą skarbową była kommissya skarbowa. ROZPRAWA O K A R A I T A C H . KARAICI Karaimami zwani mięszkaią w wschodnich kraiach, w Egipcie , w Litw ie , Pokuciu i na Wołyniu. Pisali o nich żydzi rabbanici (a) nayczęściey z zawziętością (b) ( a ) Rabbanitami nazywaią się żydzi u nas znani. Są oni z sekty Faryzeuszów. Gdy idą za talmudem i dziełami rabbinów nazywani są Rabbanitami. Przywileia niektóre panuiących daią toż samo imie żydóm dla różnicy od karaitów. Kiedy zaczął się tytuł rabbinów patrz rozprawę o żydach. Jerzy Ursin w dysertacyi antiquitates Hebraicce T. XXI. Thesaurus antiquitatum sacrar. p. 911, dowodzi , że u żydów tytuł rabban iest większy iak rabbi id specialiter tribuitur , quod peculiaris sit domus Davidicce. Maimonides zaś tytuł rabban kładnie niżey od rabbi. Czy iedno , czy drugie dowiedzionem zostało, rzecz obca temu dziełu, to tylko okazuie się , że rabbanitów imie talmudystóm żydóm dawane , od nich samych iest używane. (b) Mischna tylko w ogólnych wyrazach o nich mówi. W xiędze Cosari iest obszerna rzadko z umiarkowaniem (c). Bronili siebie Karaici lub wystawiali prawdę z otwartością (d). Uczeni chrześcianie w nauce Teologii żydowskiey, lub wykładzie starożytności Hebrayskich pisali o ich pochodzie, różnicach od żydów rabbanitów i mniemaniach religiynych (e). Selden ieden (ile wiem) w XVII, dysputa przeciwko karaitóm. Abraham ben Djor w xiędze Kabbala, zaprzeczał ich jawności: Abraham zacut w Juchasyn Dawid Ganz i K: Gedalia w dziele schalcheleth Hakka Kabballa Maimonides w Kommentarzu na Pirke avoth i wielu innych pisało z naganą karaitów. Abraham ben-Meier-aben Esra. Aaron w dziele Gan-Eden Eliasz ben-Moses w dziele Addereth Eliahn. Jakób ben-Simon Menachem Jakób syn Simeona Briani i inni. Morinus w dziele antiquitates orientales. Richard Simonius w Supplementum ad Leonem mutinensem de ritibus Judceorum. Carpros w dziele Jntroductio ad Theologiam Judaicam, Raymundi Martini Pugioni fidei preemissa. Gustaw Peringer w liście zawartym u Tenzela in den Gespraechen 1691 roku. Tenzel sam 1689 roku p. 638 i 1692 roku p. 42 i 81. Franciszek Buddaus w dziele Jntroductio ad historiom Philosophiœ Hebraicce, Schuppart w dysertacyach, Buxtorf oyciec in Lexico Talmudico Rabbinico, Buxtorf syn w dziele Synagoga Judaica, Józef Scalliger w dziełach de trihcetresio Judceorum. i de ejnendatione temporum. Ugolinus w wieku (f) wystawił ich prawa o małżeństwach, sądach i sukcessyach ; gdy te przedmioty do całey żydowskiey stosował społeczności (g). Karol XI, Król Szwedzki, chciał Karaitów w naszym kraiu mięszkaiących mieć poznanemi Europie, przez nich samych. Posłał on w 1690 roku Gustawa Peringera nauczyciela wschodnich ięzyków do synagog Litewskich. ten z uczeńszemi Karaitami obcował, porównywał ich twierdzenia z dziełami, w których złożone są świadectwa opinii o ich mniemaniach, i dał krótki tey społeczności opis (h). Salomon syn Aarona z Poswola dyssertacyi de Triharesio p. 60 w T. XXII Thesaurus antiquitatum sacrar. Seiden w dziełach, które często w tym rozdziale przywiedziemy, Basnage i Prideaux w histoire des Juifs Bartolocci. Bibliotheca magna Rabbinica innych wielu przywodzi Wolfiusz, lecz nie miałem w ręku przywodzonych dzieł iak te, które przytaczam. (f) Umarł 1654 roku. (g) Człowiek ten uczony wydał co do przed miotów Uxor hcebraica, seu de nuptiis et de divortiis libri tres, de Successionibus, ad Leges Hebrœorum używam edycyi 1673 roku 4to Francofurti ad Oderam. (h) Patrz list tego samego Peringera w rozmowach Tenzela. llówuie Wagenscillus w Litewskiego miasteczka poiechał do Upsalu, i w tey główney szkole Szwedzkiey złożył wykład rozumień swych współbraci (i). Pewny iestem że to pismo pod tytułem Arpyrion nie zostało drukiem upowszechnione (k). Schuppart w końcu XVII, wieku zaczął wydawać o Karaitach uczone dyssertacye (l). Jakób Trigland Hollender w 1699 Ru. przesłał pytania do Karaitów polskich (m). Mardochei dziele de spe liberandi Jsraelis p. 25 mówi o tey podróży. (i) Mardochei w przedmowie p. 2. Poswol miasteczko z którego był żyd posłany nazwano w tem dziele Pasul. (k) Mardochei wyznaie p. 3, że go nie widział i w dziełach które przywodzę nie masz śladu o wydrukowaniu tego pisma. Troccy żydzi darowali mi autograf 1804 roku. Tenże Salomon napisał obszernieysze dzieło w rękopiśmie Leus Malhut, w którem obszernie różnice między karaitami a rabbanitami wywodzi. Wydrukowane są razem Schupparta dyssertacye o karaitach w Jenie 1701 roku 4. (m) Kwestye przysłane celnieysze były: 1. Czy saduceyczykowie a karaici są iedno. 2. Czy w epoce drugiego kościoła byli iuż karaici. 3. Czy iest prawdziwe to mniemanie, że karaici maią początek od Anana. 4. Czy ten sam iest Codex święty dla karaitów co dla rabbanitów. W Trokach karaici maią kopiie listów Triglanda. z Kukizowa miasteczka o trzy mile od Lwowa (n) dał odpowiedzi imieniem społeczności, a Jan Chrystian Wolfiusz z uczonymi przypiskami i oddzielną dyssertacyą wydrukował (o). Nieprzestałem na samych dziełach pisarzów, których większa część trudniła się uczonym opisem różnic religiynych i poziomych drobnostek iak dawniey w przedmiocie o iadle Trigland sprawiedliwie uważał (p). Wezwałem Karaitów, czytałem ich przywileia, badałem o nich akta, porównywałem ich ustawy i zwyczaie z ustanowieniami które maią żydzi rabbanici, i w krótkości wierny wystawiam tego oddziału żydów, obraz. (n) Użył pomocy iak wyraża rabbinów Łuckiego i Halickiego w druku nazwisko Kukizowa iest przekręcone. (o) Tytuł dzieła iest Notitia karceorum, ex Mardochcei karcei recentioris tractatus haurienda, quem ex M. S. cum versione latina notis et praefatione de karceorum rebus scriptisque edi dit Joan. Christoph: Wolfius. Accedit in calce Jacobi Triglandii dissertatio dekarceis Hamburgi et Lipsice 1714, 4. Oprócz Triglanda Jan Wandorph w 1697 roku badał się u karaitów naszych o ich różnicach z rabbanitami. Cztery iego listy znayduią się w Trokach. (p) W dysertacyi przy wiedzioney tak § I. Co są Karaici, iaka ich iest główna różni ca od innych żydów, kiedy ich oddział na stąpił, i w jakich są kraiach? Kara znaczy pismo (q) Karaici są ci, którzy samego pisma Bożego wyroczni pilnuią (r). Czy sami sobie nadali i zachowali to imię, czy przeciwnie nienawiść rabbanitów dała im to nazwisko (s), nie iest moim zamiarem podzielone w tey mierze zdania roztrząsać. Bartolocci (t) pomięszał ich z osobno drukowaney iak w T. XXII Thesaurus antiquitatum sacrarun Ugolina od k. 299 do k. 385. (q) Lexicon Castelli ad Polyglottam Waltoni, Prideaux histoire des Juifs nadto obszernie o tem słowie mówi Schuppart w dyssertacyach. (r) Karaus scripturarius biblius Buxtorf Lexicon Chaldaicum Hebraicum Rabbinicum 1640 p. 2111, karai secta inter Judaeos, quce reiieit omnes traditiones et constitutiones maiorum solique textui inhœsit. Castell w Polyglocie Waltona, Simson w dziele Chromion catholicum pod rokiem 3896 i wszyscy tę materyą traktuiący pisarze. (s) Morin Lib. 2 Exercit. VII, c. I, dowodzi że sami karaici nadali sobie to imię, przeciwnie Trigland w dyssertacyi p. 166, okazuie, że rabbanici na urąganie się karaitóm tak ich nazwali. (t) Bibliothecæ Magnce rabbinic T. I, n. Samarytanami i przyswoił im opiniią, którey nie maią, iż tylko pięć xiąg Moyżesza przyymu ią. Żydzi rabbanici dawali, i daią im imiona heretyków. Wielu uczonych rabbanitów utrzymuie, że Karaici maią wspólne z Saduceyczykami prawidła. Uczeni nawet chrześcianie rozumieli, że niektóre celnieysze artykuły wiary Saduceyczyków porzucili w śrzednich wiekach Karaici, część jednak prawideł wyznania zostawili (u). Karaici zaś 57, ed. Rom. o Samarytanach patrz uczoną dyssertacyą Adriana Rolanda w dziele Thesaurus antiquitatum sacrar. Ugolina T. XXII, p. 553, tam ich opinii odmian trzy epoki stanowi się. We wszystkich pentatauch tylko przyięli za święte xięgi. Patrz także list samarytanów do synagogi żydówskiey w Anglii z rady Roberta Huntingtona pisany w tymże T. XXII, p. 662. (u) Nienawiść żydów ohydne karaitóm nadała imiona. Mięszanie karaitów z saduceyczykami iest zwykłą u nich rzeczą. Buxtorf mówi in Lexico Jidem fuerunt cum Saduceis ut plerique hebrœorum tradunt. Buxtorf syn Synagoga Judaica p. 1. Tegoż zdania było wielu aż do czasu Triglanda i dyssertacyi naszego polaka żyda Mardocheia. Daią im rabbanici nazwiska, Cutheow, Epikureyczyków i t. d. kto chce mieć wyobrażenie iak daleko nienawiść rabbanitów unosić się zwykła przeciwko karaitóm, niech czyta opis powstania talmudystów przeciwko nim dowodzą, że godzili się i godzą z Saduceyczykami, w którym dniu maią bydź święta, lecz ani zmartwychwstaniu ich oycowie zaprzeczali, ani aniołóm ciała przyznaią, ani przeciwią się wyznawania nieśmiertelności duszy, choć te wszystkie mniemania religiyne są cechą nauki Saduceyczyków (w). Rabbanici w naywiększey części, Morin (x) i wielu uczonych chrześcian chcą okazywać, że koło 750 roku Ery chrześcianskiey, Anan oyciec, syn Saul, w Babylonii w Stambule, niech czyta w historyi Eliasza wschodniego, którego obszerny wyciąg umieścił Rhenferd w dysertacyi o arabarchach, czyli wyższych zwierzchnikach żydowskich w T. XXIV, Ugolina p. 1156. Uzbroieni Talmudysci wzięli przykazania Boskie z z wykłego składu i przysięgli: 1. Ze żaden z Talmudystów uczyć karaitów czegożkolwiek nie może. 2. Służyć talmudystce u karaitów niewolno. 3. Przeklęci są nazawsze karaici. 4. Zatem żadne związki z niemi bydź nie mogą. Sam Eliasz dzieiopis sarka na tę ustawę. Jest ona iednak od naszych żydów zachowana, czyli bardziey przysposobiona. (w) Patrz dyssertacyą Mardocheia od k. 16 do k. 24 i Thesaurus antiquitatum Sacrarutn Ugolina T. III. Morin, Prideaux Wagenseill i wielu innych. oddzielili się od rabbanitów. Powód oddziału miał bydź ten, iż urząd Gaona czyli doktora nie był poruczony Ananowi. Karaici przeciwnie dowodzą, że ieszcze byli za pierwszego w Jerozolimie kościoła, nazywali się zbiorem syna Jehuddy, potem dla różnienia się od Talmudystów, Karaitami się nazwali (y). Dawnieyszych rabbinów xięgi nie zaprzeczały im odlegleyszey dawności (z). Scaliger, Trigland i Wolfiusz trzy epoki karaizmu stanowią: Pierwsza od Symeona Ben Schetach. Gdy bowiem Alexander Janneus (zaczynaiący panować R: 106 przed erą chrześciańską), kazał zabiiać uczonych swego narodu, Symeon uciekł do Alexandryi, a po uspokoionem prześladowaniu powróciwszy do Jerozolimy zaczął ogłaszać mocniey podania iakoby od Moyżesza do Jozuego, a (y) Kiedy istotnie to imie karaici przyięli, lub im było nadane Trigland nie umie stanowić. Mniemam że skoro to słowo miało znaczyć obelgę, było często powtarzane póki nie stało się upowszechnionem, (z) To twierdzenie zupełnie iest dowiedzione w Mardocheiu od k. 16. a mniey dokładnie w dyssertacyi Levina Wagera de karæis, w Thesaurus antiquitatum Ugolina. od niego z ust do ust aż do tey epoki przeniesione. Jehuda ben Tabbai temu głoszeniu sprzeciwił się. Trwały te spory między żydami, a kiedy oni na Hillelianów i Schamaneanów (a) dzielili się ; Karaici w śrzód schamaneanów byli od nich surowszemi w prawidłach religiynych, bronili zaś pisma przeciwko słownym (iak wierzono) od Boga podanióm. Orobio żyd w Niderlandzie utrzymywał, że Chrystus był z oddziału Karaitów [b]. Zgłębienie przyczyn tych, które wspierać mogły to przywidzenie za obce naszemu dziełu poczytuiemy. Druga epoka zaczyna się od Anana 750 ru. ery chrześciańskiey, kiedy w Babylonie zaczął czynnie przewodniczyć Karaitóm. Trzecia epoka kiedy w XV, wieku Gedalia ben Don Dawid z Lizbony przybył do Carogrodu. Pracował on nad zjednoczeniem Karaitów z innemi żydami. Praca iego była bezskuteczną: stał się naczelnikiem tego wyznania, którego do żydów rabbanitów wcielić nie mógł: zważywszy z naywiększą dokładnością dowody, upadaią (a) Patrz rozprawę o żydach. (b) Trigland p. 215. Ugolina T. 22, nak. 385. wnioski tych, którzy dopiero w ósmym wieku znayduią początek Karaitów. Różnica celnieysza karaitów iest: ze Talmudu nie przyymuią, słuchaią słów pisma, używaią wnioskowania, i niegardzą dziedzicznem (iak mówią) podaniem (c). Przeciwnie rabbanici, ustnemu podaniu więcey niemal daią wagi, iak samemu pismu. Ułatwiwszy iego upowszechnienie rozkazem bezpłatnego uczenia, kiedy brać za naukę pisma nadgrodę pozwolono (d), całe życie przeznaczyć chcieli nauce kilkudziesiąt ogromnych xiąg. Ta spekulacyyna teologiia rabbinów, tak iak we wszystkich wyznaniach stworzyła wątpliwości i różnice mniemań. U Karaitów ieden tylko iest uważany Elias ben Moses, którego Et subnituntur karcei viis, seu fundamentis tribus scriptura ipsa, argumentatione et hcereditaria interpretationum transmissione słowa Rabbi ben Eliezera u Seldena Uxor Hebraica ed. 1673. 4. p. 7. Ubicunque invaluit consvetudo, legem, docendi mercedis gratia, licitum est pretium accipere. Legem autem oralem docere mercedis gratia non conceditur. Moses Maimonides de doctrina legis sive educations puerorum. Oxonii 1705, 4. p. 3. dzieło iak prawo szanuią, W Talmudzie zachodzą, dysputy różnie mniemaiących: w Addereth xiędze Karaitów, są proste przepisy. W całym ciągu pisarzów tego oddziału, iedna tylko iest różnica, że dawni karaici inaczey rachowali stopnie zakazanych małżeństw, inaczey póznieysi czynią. Zgoła zbiór różnic między rabbanitami i Karaitami iest: 1. W obrządkach religiynych, klęczeniu, wyciąganiu rąk etc. 2. W większey ścisłości małżeństw,trudności rozwodów. 3. W jnnym sposobie rachowania stopni zakazanych w małżeństwie: tak karaita nie może się żenić z bratową; u rabbanitów przeciwnie, ieżeli brat męża nie da chalitza listu (e) pozostała bratowa innego męża mieć nie może. Siostry po siostrze brać nie wolno, 4. Inny sposób obrzezania (f). 5. Dłuższe uważanie chorych Forma tego listu i obrządku są wyrażone w Seldenie uxor hebraea. Ritualgesetze der Juden entiuorffen von dem Verfasser der Philosophischen Schriften Mendelssohn auf Veranlassung und Aufsicht Hirschei Levin Ober-Rabbiner zu Berlin 1778, 8vo p. 252. Karaici obrzezuią osmego dnia, ale nie rozdzieraią paznokciami obrzezka i nie ssą krwi. Anschel Herz Oppenheim uczony żyd w kobiet na peryodyczne oczyszczenie a po połogu (g). 6. Inaczey zachowuią święta. 7. Inne przepisy maią w jadle np. to tylko bydlę iest u nich nie czyste, które ma ranę, i cielney krowy nie iedzą. Sprzeczki inne między rzeznikami iak Trigland sprawiedliwie mówi, nie są godne naszey uwagi: wszelako te drobnizny naywięcey społeczność Karaitów różnią od rabbanitów. 8. Inny podział czytania pisma w szkole (h). 9. Inny sposób dyssertacyi w Dessau w 1804 roku wydaney dowodzi, że rabbanici mylnie, zrozumieli wyrazy Chaldeyskiego ięzyka i że nie paznokcie ale lancet używany bydź ma. Nie wspominałbym o tem dziełku gdyby nie zawierało opisu smutnych wypadków z takowey czynności, i gdyby w imie religii nie ostrzegał o nadużyciu tłumaczenia textu i władzy mylney opinii. Kobieta choruiąca co miesiąc przez siedm dni niczego dotykać się nie może, a po połogu syna czterdzieści dni, a córki ośmdziesiąt. U rabbanitów ta surowość nie iest zachowaną. Sławmy Frank oyciec w dziele Medicinische Polizey uczoną napisał rozprawę wystawuiąc opiniie w tey mierze dawnych narodów i uczonych: z tey rozprawy pozna czytelnik pochód tych mniemań. Thesaurus antiquitatum sacrarum Ugolina T. XXII, iest ogromny traktat po hebraysku i po łacinie Jnstitutio karaitarum. Kiedy rachowania początku miesiąca (i). 10. Różnice w prawach cywilnych (k). Byli Karaici w Hiszpanii w XII, wieku, na żądanie rabbanitów zostali wypędzonemi (l). Gdybyśmy wierzyli pisarzóm karaickim ich Xiążąt w Egipcie ienealogiie na rybich skórach pisane, w prostey linii Adama nieprzerwanie z potomkami w XVII, wieku łączą (m). W Assyryi tyle ich bydź miało, ile piasku w morzu i gwiazd na niebie (n),lecz w XVII, wieku z iaka część pisma zaczyna i kończy się czytać w szkole. Te podziały czytania pisma nazywaią się Parascha, patrz Ugolina T. XXI, p. 190. Dyssertacya o tćm bez wyrażenia nazwiska autora iest w tymże zbiorze T. 22, p. 531. Pierwey o tem Scaliger pisał. (k) Patrz § II. Patrz Wolfiusza przedmowę p. 9. (m) Mardochei p. 42 używa świadectwa Bar Symchy Litewskiego żyda, który w 1641 roku tę ienealogiią widział.,W T. VIII, Ugolina p. 251 iest w tym samym roku woiaż karaity Samuela do Jerozolymy przez Kair : o tey ienealogii zupełne iest milczenie. (n) Mardochei p. 94. Sprawiedliwie Wolfiusz w nocie na teyże Karcie będącey mówi, że to iest zwyczay oryentalny. Żydów rabbanitów pisma, tęż samą maią cechę iak w dzienniku żyda Peritsola XVI, wieku liczne mamy dowody. zbliżonych obliczeń (ile mi się zdaie ) zrobiono następujący zbiór; w Polszcze - - - 2000. W Kaffie i całey krymskiey tartaryi 1200. w Kairze - - 300. W Damaszku - - 200. w Jerozolimie - - 30. w Babylonie - 100. W Persyi - - 600. Zbiór - 4430. (o) (o) Hottingier in Thesauro Philologico inter addenda p. 583. Don Calmet Dictionnaire de la Bible T. I, p. 585 w woiażu Samuela 1641 wUgolinie T. VIII, wychwaliwszy wędrownik karaitów cnoty, pobożność, mówi że iedną piękną maią Synagogę, większą zaś w Kairze Talmudyści im zabrali 50 domunculas sacras habent. O Synagodze u karaitów mówi Niebuhr Voiage en Arabie T. I, p. 107 quoique ils sont en petit nombre. O tey Synagodze mówi także Richard Pococke Voiage t. 2, p. 54, twierdzi także ten pisarz że karaitów kairskich z wielkich nosów poznawał. W T. II, p. 345 Niebuhr o Damaszku mówi. On pretend que l’on recontre encore a Damas quelques Caraites et Samaritains, mais leur nombre en general est petit. W XII, wieku W Krymie innych żydów nie było iak rabbin Pettachias z Ratyzbony w XII, wieku świadczy. Jn Tartaria nulli vero Judcei degunt reperiuntur § II. Zkąd Karaici do Polski weszli, iakim mówią ięzykiem, iakie są ich nauki, iaką maią duchowną zwierzchność, iakie ich iest postępowanie, iaka ich iest liczba, i iak na nich patrzały rządy? O wniyściu czyli przeosiedleniu Karaitów do Polski, dzieie nasze zupełne zachowują milczenie. Karaici w Łucku od Zygmunta I, w Haliczu od Stefana Batorego, Troccy od Kazimierza Jagielończyka 1441 ru. pierwsze maią wiadome przywileie. Lecz te osady które otrzymały przywileie, iuż nie były tarnen ibi hceretici, quos Rab: Pettachias percontatus est. Quare fidem non adhibetis iis, quœ a sapientibus fuere traditas responderunt. Quia parentes nostri illa nos, non edocuerunt. At Talmud quid sit nunquam fando se accepisse professi sunt. Christofoi Wagenseli z hebrayskiego ten woiaż przełożył, a Ugolin w T. VI wydrukował. Jan Saubert w Commentarius de Sacerdotibus Hebrceorum et sacris hebraeorum personis c. 23 w Ugolinie T. XII, p. 43 mówi o ich liczbie. Jn sola Polonia eorum numerantur ultro duo millia multo plures dantur in oriente Turcicis nempe, ac Persicis ditionibus. nowe. Dawnieysze musiały bydź Łuckim i Halickim Karaitóm udzielone nadania. Te niepilność lub przypadek zniszczyły. Dawnieyszych lustracyów ułomki okazuią, że pewnie byli w XV, wieku mięszkańcami, tego kraiu. Zgodne podanie wszystkich synagog Karaitskich iest to, że Witold wielki xiąże Litewski z Krymu do Trok 383 familiy sprowadził, i w powtórney wyprawie nowe koloniie do Łucka i do Halicza przeniósł, (p). Mówią między sobą ięzykiem Tatarskim, wskazują karę w pięty sposobem Tureckim. Zwierzchni ich rabbin iest w Kale przy mieście Bakczeseray w Krymie (q). Łuccy i Troccy Karaici spory większey wagi do niego odnoszą. Pochód więc Karaitów z Krymu do Polski i Litwy zaprzeczonym bydź nie może. (p) Notaty przez nich, czyli iakiego półmędrka zrobione dziwne sprzeczności w historyi zawierają np. Witold żył w XIII, wieku, Władysław Jagiełło był synem królowey Bony, a zatem dziad był synem wnuka. (q) Allgemeine Litteratur Zeitung w Halli pod N: 313, 1804 roku czyniąc rozbiór woiażu P. Guthrie mówi że ich czarnemi żydami nazywaią i że godna iest rzecz uwagi zkąd oni są. Jakiś iest o nich twierdzenie, iaki ich Stan nauk u Karaitów iest stosowny do obecney ich posady. Zarzucali im rabbanici grubą niewiadomość, że ich pisarze nie przyłożyli się do wykładu pisma i do dzieł religiynych (r). Biblioteka pisarzów hebrayskich Wolfiusza, dyssertacye Schupparta i Triglanda, nakoniec odpowiedź naszego Mardocheia (s) przekonywaią, że tyle pisali, ile potrzeba było dla swoiey społeczności udzielania religiyney i prawney nauki. Jeżeli fílozofíia Codex. Rozumiem że ta rozprawa uczoną ciekawość uspokoi. (r) Abraham ben Dior Kabbala ed: Mantuanæ p. 21, quod hceretici (karcei) nihil unquam boni Jsraeli prœstiterunt, nec librum ediderunt ullum ad legem confirmandam pertinentem, vel ullum aliud sapientice monimentum, imo ne canticum, quidam, aut solatium ; sed muti sunt canes, qui latrare non possunt. To iest tłumaczenie Wolfiusza. (s) Patrz wspomnione dzieła. W tych z których potrzebne dla mnie wyiątki tłumaczono, widziałem większą prostotę i iasność iak w dziełach rabbanitów. Woiaż Samuela karaity 1641 roku twierdzi że w Kairze maią znaczną Bibliotekę: w którey omnes libri arabico sermone sunt descripti. Wreszcie o tey bibliotece nic nie możemy wiedzieć, iak o mniemanym składzie xiąg talmudystów na grobie Ezechiela. żydowski, o którey cokolwiek w rozprawie o żydach namieniamy ; w sprzeczney mięszaninie prawideł filozofii oryentalney i greckiey różnych szkół nie iest im znaną, zapewne w tey mierze nie wiele maią straty. W małey liczbie żydowskich pisarzów o maternatyce, których Vossius (t) i Montucla (u) podali nie widzę Karaity. Lekarza miernie sławnego u nich nie było (w). Używaią modlitw, które Aaron 16 wieku Karaita ułożył (x), drukuią ich w Kale. Sami używaią biblii hebrayskiey dla chrześcian wydaney [y]. Teraz (t) De universa matheseos natura et constitutiane liber, cui subiungitur chronologia mathematicorum. Amstelodami 1650 roku 4. (u) Histoire des mathematiques an. VII, de la Republique 4. (w) Karaici Troccy chlubią się Ezraszem Nizonowiczem iż żonę Jana III, uleczył i w nadgrodę wioskę dożywotnem prawem otrzymał: lecz milczenie w pismach, które co do tego przedmiotu mamy i dziwaczne przygody tego lekarza każą powątpiewać o wielkości iego nauki. Są w ręku wszystkich karaitów. Trigland także o nich wspomina. (y) W Łucku maią bibliią. Biblia hebraica cum notis Masorethicis et numeris distinctionum in Paraschas accurante Christiano Reineccio 1739 roku 4. w Haliczu Biblia hebraica dopiero w tym roku maią w Kale bibliią samę drukować, i z Wołynia wzięli drukarza. Nie szukaymy w społeczności Karaitów nauk, ale szanuymy tych prostaków cnotę. Akta świadczą, że Karaita o zbrodnią przez cztery wieki nie był w naszym kraiu przekonanym. Naywieksze nadgrody i postrachy, nie wymogły na którymkolwiek z nich aby był szpiegiem. Furmanka, mały handel, jest zrzódłem ich zysków. Ubodzy, ale pracowici; w pracy rąk szukaią funduszu do życia. W ostatniem zliczeniu Karaitów za czasów Polski w 1790 ru. w Polszcze i Litwie było mężczyzn 2148 (z) równą liczbę kobiet dodaiąc, wypada liczba Karaitów 4296. Za Zygmunta I, były spory między Karaitami i rabbanitami. Zwierzchnik żydów accuratissima notis Hebraicis et lemmatibus latinis illustrata a Joanne Lemoden Amstelodami 1567 roku pierwszą widziałem, drugiey tytuł mi przysłano. W Tro(..)ach maią Bibliią Reinecciusa 1738 roku i psalmy cum interlineari versioue Paguirii 1615 roku maią także Bibliią Radziwiłłowską 1738 roku w Królewcu przedrukowaną. (z)Rewizye lustracyyne kommisyów skarbowych Litewskiey i Polskiey. postanowiony, chciał [a], aby mu Karaici podlegali. Ci maiąc inne wyznanie nie chcieli uznawać władzy, któraby im ciążyła. Gastold Kanclerz Litewski dał wyrok, że przywileia żydom służące nie są dla nich; lecz nawzaiem władzy sobie obcey podlegać nie mogą (b). Nayiaśnieysza Katarzyna II, przez reskrypt do Graffa, potem Xiążęcia Platona Soubowa iako rządzącego w ten czas Krymem i bliższemi guberniiami Jenerał-Gubernatora wydany, zapewniła w tey gubernii nie które dla nich swobody. W Prawach naszych nie czyniono różnicy między temi żydów oddziałami. Wyznaczony w 1787 roku przez kommissyą skarbową do objazdu południowych prowincyy ; poznawszy Karaitów sposób postępowania przełożyłem, aby od pogłównego byli wolnemi. Wiadome zmiany, nie dozwoliły dokonać ułożoney reformy żydów, i ten proiekt skutku nie otrzymał. Rząd Gallicyyski uznał, że Karaici tych (a) Michel żyd z Brześcia. Patrz o iego ustanowieniu rozprawę o żydach. (b) Ta cała sprawa była w papierach niereiestrowanych w metryce Litt. samych praw używać maią co chrześcianie, a ciężary na żydów włożone do nich nie stósuią się (c). § III. W czem się ich prawa cywilne różnią od praw rabbanitów? U żydów talmudystów, krewni z samey macierzystey linii nigdy po sobie nie biorą sukcessyi. U Karaitów brane są spadki od matki krewnych, gdy umiera bezdzietną, lecz tylko w posagu i darze szlubnym. U pierwszych matka nie bierze sukcessyi, u Karaitów w niedostatku braci i sióstr, matki dziedziczą. Porządek sukcessyi u Karaitów iest ten: 1. Synowie. 2. Męzkie ich potomki. 3. Córki 4 . Ich potomki. 5. Oyciec. 6. Bracia dziada 7. Bracia właśni 8. Matka. Równie iak talmudyści nieprawe dzieci od sukcessyi nie wyłączaią, lecz z tym warunkiem, aby matka była z rodu Karaitów. Talmudystóm wolno darować swóy maiątek podług swego zdania, [c] Rezolucya gubernium Gallicyyskiego 1790 roku 16 marca N. 6245. lecz w sukcessyi są wyznaczone prawidła; u Karaitów przez testament niemożna czynić z krzywdą sukcessorów naturalnych, za życia mogą Karaici i to nie wielką część maiątku, obcym darować, równie iednego sukcessora nad innych wzbogacać nie wolno: zapisy nawet testamentowe na duchowne cele nie są waznemi: zasadzaią się na tem twierdzeniu, iż sukcessorowie przedłużaią exystencyą rodu ludzkiego, i kiedy człowiek umiera, niknie iego prawo do własności; tranzakcya dla śmierci sporządzona nie ma zatem mocy obowiązuiącey, równie darów czynić nie może umieraiący, chyba za pozwoleniem sukcessorów. U talmudystów iest zwyczay zapisać córce połowę wartości części synówskiey, daiąc synom władzę wydzielić tę część, lub oznaczoną summę zapłacić ; Karaici tego nie maią zwyczaiu. U rabbanitów przy darowiźnie potrzeba oprócz formalności przy czynieniu darów posiadania rzeczy odmieniaiącey właściciela z dodatkiem obrządku zwanego Mantelgriff, u tych nie masz tego przepisu. Jeśli kto część maiątku darował, rozumieiąc, że dziecko iego zginęło, a to się wróci lub się urodzi, dar ten iest nieważny. Zona tylko część wiana mężowi darować może, aby ią przymus męża choć nie wyraźny, albo zaślepienie przez miłość nieubożyły.Podział braci iest taki iak u żydów i dwie części starszemu z prawa pierworodztwa są nie tykalne. U Karaitów posag żony iest pierwszy od wszystkich dłużników. Substytucye w testamentach u Karaitów mieysca nie maią. Wielożeństwo iest zakazane przez klątwę u talmudystów (iak o tem w rozprawie o żydach mówimy); u Karaitów opiniia powszechna tylko broni, u pierwszych szlub nie byłby dany, u drugich iest pozwolony, byle mężczyzna więcey żon nie miał nad cztery, miał ie czem wyżywić i powinność małżeńską dla wszystkich żon odbywał, wszelako w naszych prowincyach, iedną tylko żonę biorą. Do zawarcia małżeństwa nie patrzą na lata, ale na znaki dóyrzałości oboiey płci. Wdowy i rozwódki swoią wolą wybieraią mężów. Małoletnie panny tylko zaręczać może oyciec. Po zaręczynach strony rozeyśdź się nie mogą, tylko przez rozwód. Przyczyny niespełnienia małżeństwa od żydów dawane z ubożenia i wyiazdu w jnne strony nieprzyjęte są, tylko, jeżeli ieden z zaręczonych występnie się sprawował, lub bliscy krewni iedney strony skazili się iaką zbrodnię, albo gdyby w przeciągu czasu między zaręczynami a szlubem oyciec małoletniey umarł, a ona spełnić małżeństwa nie chciała, w takich przypadkach prawo rozwodu zaręczonym dozwala. Mąż nigdy nie iest sukcessorem po żonie, kiedy u innych żydów iest w pewnych przypadkach ; przeciwnie ostrzeżone Morgengabe czyli przy wianek nie iest do pewney summy przywiązany [d], lecz do stanu i możności podług warunków w zaręczynney umowie. To iest iey własność zupełna, chybaby panną, nie była idąc za mąż, o czem zaraz po pierwszey nocy mąż duchownych uwiadomić i przekonać powinien. Przyczyny do rozwodu są: 1. Bezdzietność przez lat dziesięć. 2. Jeśliby żona była głucha, ślepa, ust śmierdzących, i zupełnie głupia, 3. Jeżeli iedno z małżonków nie zachowuie świąt, i iada rzeczy zakazane. 4. Gdyby z (d) Podług obrachunku Nahlatha Schibeacha 53 łota czystego srebra pannie, a 26 łoty czystego srebra wdowie, zapisać oblubieniec powinien. innemi cieleśnie obcował małżonek. 5. Gdyby powinności małżeńskiey z uporu odmawiano. Dla samey żony warunki: 1. Jeśliby mąż odiechał i z inną się ożenił. 2. Gdyby żony nie chciał żywić i odziewać (e). Jeżeli małżeństwo nie ma do rozwodu wymienionych przyczyn, starsi pracuią nad ich pogodzeniem ; okazuią im dzieci, które bez wspolnego rodziców starania nie będą mieli nad sobą tak czynney opieki. Sądowe ich spory kończą się prędko. Rabbini i starsi są więcey pośrzednikami iak sędziami. Dobra wiara, wstręt od tłumaczeń prawa i iego glossatorów, są cechą tych sądów, które liczbą zgod ale nie wyroków zyskuią prawo do ufności społeczeństwa. (e) Patrz Seldena Uxor hebrcea Addereth Eliahn tłumaczony przez karaitów. Karta wiersz omyłki czytay. 1- 7 Per, Pars g. W przy, (jj. d e J u d a ei s S a I od e Judaeis Salo m Oni fi tempo- monis tempor re. Salomoni 10, 5. Moniheleka Meniheleka n. w przy, (w) Klenkera Kleukera 15. w przy. (x) Buckera Bruckera . 1 5. w przy, ff) Voysin Voisin Cs) Juchozin Juchaííin. 1 / * Brochera Bruckera. W przy. (u) Generrach, Gemarach 18. w przy. (0) W Eichhorns. w Eichhorna 1 g. 5. głosową, Głosową 3 1. w przy. 7. kabbalisfyASą ‘ / kabbalistyczną. Wzglę- względem dem 37. w przy, (b) Friglandowi, Triglandowi 28. g. rządami, rządcami 3g. w przy, fk) Haraiioth, Haraioth 54. w przy. 5. Etnarche Etnarchae 36. w przy. (1) tegoż samego roku Roku 44. 9. Apostołom Apostołem. ן 45, w przy, (c) Gagucir Gagnier 4g. w przy, (p) Aimerna, Aimoina 5 2. w przy, (i) Balu!a, Baluza 50. w przy, (i) 1: 5. Fr: 1. 5. Tr: (k) excorcaverat, excoriayerat, 60. 5, Wymierzały wymierzat. .w przy (t) de Vincis de Vineis 61. W przy. 8. der Schwäbisch», der Schwäbische. 65 w przy, (i) E xiester, Excester 66. w przy. (0) L’abbe, Labbe 69. w przy, (w) Cherceuski Choreenski ״3 77 z Ka] mierzą, z Szkalmieraa 85. w przy, (a) wydawszy, wydawała 97 w przy, (i) ^Bchal!, Michala n Karta wiersz omyłki czytay 93 w przy* 1. tranduit, traduit ו 1 ו.,, tl gS. 5. 6. Zapewna, Ct zapewne 8. Mieżyńskiego, Miczyńskiego 110. C. 7. Clirześcianino- Chrzęści aniuowi wi iest i est 116. 7 spawy sprawy 118. w przy, (k) medicac, mediae 121. w przy, (r) w mieyscullali- powszechniejsze co 111 nie 151. w przy. (e) Hillelianid, Hiłlelianie (1) Merit o Marilo 168. W przy, (i) Pantatcucliu, Pentateuchu 175. w przy. (d) liugnae, Jinguae 7 7 ג w przy, (p) Sab: ! 4. Sal: 14 1 78. w przy. (x) Pallaira Palkeria 181. w przy, (c) Gibbou, Gibbon, 20 2. 15. używał wzywał 308. w przy (y) 7 w pogrzebowych, w pogrobowych,